Prema najširoj definiciji, industrijsko naslijeđe predstavlja sve materijalne i nematerijalne dokaze o procesu industrijalizacije, najveće ekonomske i društvene revolucije u istoriji čovječanstva
Tema “Heritage Changes” ovogodišnjeg Međunarodnog dana spomenika i spomeničkih cjelina, koji se obilježava 18. aprila, problematizira ulogu naslijeđa kao pokretača inovativnih i inkluzivnih rješenja klimatskih akcija. Nacionalni komitet ICOMOS u BiH ovim povodom želi da skrene pažnju na nedovoljno razvijenu svijest bosanskohercegovačke javnosti i njenih službi zaštite o značaju i vrijednostima najranjivije kategorije našeg naslijeđa, industrijskog.
INDUSTRIJSKO NASLIJEĐE
Industrijsko naslijeđe kao kulturna kategorija formira se tek 80-ih godina prošlog stoljeća iako se industrijska arheologija kao naučna disciplina koja ga izučava spominje znatno ranije.
Prema najširoj definiciji, industrijsko naslijeđe predstavlja sve materijalne i nematerijalne dokaze o procesu industrijalizacije, najveće ekonomske i društvene revolucije u istoriji čovječanstva. Razvoj industrijske arheologije se može pratiti još od polovine prošlog stoljeća, kada Michael Rix iz Engleske, koji se sa skupinom istomišljenika borio za očuvanje spomenika industrijske revolucije u Black Countryju, objavljuje članak pod naslovom “Industrijska arheologija” (1955), čime je stvorio termin koji je postao biljeg za industrijsko naslijeđe i naslijeđe cjelokupnog tehnološkog razvoja. Tako se, prvo u Velikoj Britaniji, a zatim i u drugim dijelovima svijeta, provode sistematska snimanja i evidencija industrijskog naslijeđa iz XIX i početka XX stoljeća, koje se smatra najintenzivnijim periodom industrijalizacije, a čiji su ostaci sačuvani do danas.
Vrijednosti ove kulturne kategorije, definirane međunarodnim poveljama koje usmjeravaju njenu zaštitu, mogu biti prije svega društvene, koje pružaju važan osjećaj identiteta jedne zajednice. Zatim, tehnološke, odnosno naučne vrijednosti koje se ogledaju u historiji proizvodnje, inžinjerstva i konstrukcija, kao i značajne estetske vrijednosti izražene kroz kvalitet njegove arhitekture, dizajna i planiranja. Poseban značaj imaju rani pionirski primjeri, kao i rijetkosti u vezi s opstankom pojedinih proizvodnih procesa, tipologijom objekata, njihovim položajem i lokacijom. Ove vrijednosti trebaju biti pažljivo procijenjene.
Industrijski pogoni koji su zauzimali uglavnom velike gradske površine, prestankom svojih aktivnosti bespoštedno su uništavani. Prepoznavanje vrijednosti industrijskog naslijeđa, kao i njihov značaj u valorizaciji integralnih kulturno-istorijskih vrijednosti prostora u postindustrijskoj fazi urbanizacije još je goruća tema zaštitara. Osnivaju se razna udruženja i organizacije diljem svijeta s ciljem rješenja problema nastalih usljed pojave napuštanja i restrukturiranja industrijskih područja.
Prof. dr. Ivo Maroević u članku objavljenom unutar zbornika “Grad za 21. stoljeće” (2001) prvog simpozija posvećenog industrijskom naslijeđu u Hrvatskoj (Karlovcu) primjećuje: ”Ambivalentnost odnosa prema industrijskoj baštini gotovo da je prisutna u svakom pojedinom slučaju. Vrijednost i nova iskoristivost gradskih prostora poticaj su za uklanjanje napuštenih i neiskoristivih postrojenja na jednoj strani, dok su nasuprot tome želje i poticaji za očuvanjem tog dijela baštine kao rezultat novih senzibiliteta prema vrijednostima nedavne prošlosti novi kulturni resurs na drugoj strani.”
Svjetsko iskustvo pruža veliki broj primjera prenamjene industrijskih spomenika, od raznovrsnih muzejskih formi (muzeji na otvorenom i interpretacijski centri, ekomuzeji, znanstveni centri ili parkovi, umjetnički muzeji i centri savremene umjetnosti) do prenamjena u stambene, hotelske, komercijalne, trgovačke te miješane funkcije u zavisnosti od interesa raznih “privatno-javnih” partnerstava.
REGIONALNA ISKUSTVA
Sporadične primjere dobrih praksi, valorizacije, zaštite i konačne prenamjene graditeljskog industrijskog naslijeđa pružaju i zemlje regiona. Pokreće se niz značajnih aktivnosti koje za cilj imaju promicanje vrijednosti, odnosno stručnu valorizaciju i društvenu verifikaciju ove spomeničke kategorije. Tehnički muzej Slovenije uz Zavod za zaštitu kulturnog naslijeđa bavio se evidentiranjem, prikupljanjem i zaštitom industrijskog naslijeđa još u vrijeme socijalističke Jugoslavije. U Republici Srbiji u sklopu Muzeja nauke i tehnike u Beogradu, kao njegov integralni dio, osnovana je Služba za istraživanje industrijskog naslijeđa (2001). U Republici Hrvatskoj posebno se ističe rad Udruge “Pro Torpedo” iz Rijeke, pokreću se istraživački i izložbeni projekti i u drugim industrijskim centrima Hrvatske (Zagrebu i Sisku). Nacionalni komitet ICOMOS Makedonija nedavno je organizovao webinar “Perspectives on Industrial Heritage Protection”, kojim se najavilo sistematsko istraživanje industrijskog naslijeđa i u ovoj zemlji.
Stvoren je određeni korpus znanja o zaštiti i obnovi industrijskog naslijeđa na prostoru regiona, te je kroz pomenute aktivnosti uspostavljena profesionalna saradnja stručnjaka iz zemalja koje dijele značajan dio zajedničke industrijske prošlosti. Naučni doprinos daju i doktorska istraživanja provedena na sistematskom izučavanju industrijske prošlosti naše zemlje.
Doktorskom disertacijom, koju sam izradila pod mentorstvom prof. dr. Lemje Chabbouh Akšamija i prof. dr. Nane Palinić, na osnovu sistematske obrade industrijskog naslijeđa grada Sarajeva, uspostavljen je originalni metodološki pristup istraživanja čiji se doprinos ogleda u cjelovitom i naučno utemeljenom historijskom pregledu razvoja ove kulturne kategorije. Ovako proširena naučna saznanja čine temelj objektivne valorizacije industrijskog naslijeđa Sarajeva, a i cijele BiH.
Provedenim istraživanjem definiran je arhitektonski identitet ovog dijela graditeljskog naslijeđa i ukazano je na njegove specifične karakteristike, koje su predstavljenom analizom autentičnosti jasno izrazile prirodu svojih vrijednosti, što bi, u konačnici, službama zaštite trebalo omogućiti da ih prepoznaju i zaštite. Provedeno istraživanje i njegovi rezultati, kao i primijenjeni metodološki postupak, predstavljaju naučnu osnovu za daljnja istraživanja industrijske arhitekture u Bosni i Hercegovini.
STANJE BH. INDUSTRIJSKOG NASLIJEĐA
Brigu o očuvanju i zaštiti bosanskohercegovačkog kulturno-istorijskog i prirodnog naslijeđa na institucionalnom nivou danas vodi šesnaest različitih tijela sa svojim pravnim aktima koji ih reguliraju. Nepostojanje jedinstvenog registra graditeljskog i arheološkog naslijeđa na cjelokupnoj teritoriji BiH, koje je rezultat nepostojanja jedinstvenog zakona o zaštiti kulturnog naslijeđa na državnom nivou, definitivno utječe na nemogućnost sagledavanja realnog stanja bh. naslijeđa, pa tako i industrijskog. Uvidom u entitetske liste, unutar BiH, evidentirano je ukupno 65 objekata i cjelina koje prema aktuelnoj spomeničkoj klasifikaciji pripadaju vrsti “industrijskih i privrednih objekata”, od kojih je pravno zaštićeno (odnosno upisano u registar Zavoda za zaštitu spomenika FBiH) samo pet, i to ne na osnovu vrijednosti koje baštine dokaz o njihovoj industrijskoj namjeni. Ovih pet spomenika je “zaštićeno na osnovu značajnih događaja iz NOB-a – odluke o registraciji iz 1950”.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, kao jedina institucija na nivou Bosne i Hercegovine, do danas je proglasila ukupno 920 dobara nacionalnim spomenicima BiH. Od toga, samo tri spomenika koja se klasificiraju kao industrijsko naslijeđe, i to: industrijsko naslijeđe – Proizvodnja soli u Tuzli, koje čine tri cjeline, proglašeno nacionalnim spomenikom u novembru 2007. godine; industrijska graditeljska cjelina – Električna centrala na Hridu u Sarajevu, proglašena nacionalnim spomenikom u decembru 2009. i industrijska graditeljska cjelina – Hidroelektrana na Jarku, proglašena nacionalnim spomenikom u martu 2011. godine.
Na listi nacionalnih spomenika BiH prepoznato je još 15 odluka o proglašenju nepokretnog historijskog naslijeđa, kao historijske građevine/spomenici i graditeljske cjeline, koje ne nose prefiks industrijskog, a koji, prema usvojenim poveljama i odlukama međunarodnih tijela (TICCIH, ICOMOS i CoE), po svemu pripadaju ovoj kategoriji. Jedna od takvih odluka je i Odluka o proglašenju graditeljske cjeline – Električna centrala na Hisetima (Marijin-Dvoru) u Sarajevu nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine od 4. marta 2015. godine.
Na osnovu predstavljenog fundusa industrijskog naslijeđa BiH nemoguće je iščitati, odnosno upoznati industrijsku i socioekonomsku prošlost naše zemlje, njenu vezu s drugim dijelovima svijeta ili regijom, što bi trebao biti njegov osnovni značaj.
O ELEKTRIČNOJ CENTRALI NA HISETIMA
Izgradnjom Električne centrale na Marijin-Dvoru otpočelo je novo razdoblje u životu grada na Miljacki.
Nepunih deset godina nakon podizanja prve električne centrale u svijetu, općinsko zastupništvo Grada Sarajeva je donijelo odluku da se grad “osvijetli električnom svjetlošću”. Godine 1893. je počela, a u proljeće 1895. završila gradnja i montaža uređaja u električnoj centrali na Hisetima uz Miljacku, a položeni su i glavni kablovi za odvodnu mrežu elektrifikacije grada. Prvi maj 1895. ostao je upisan u istoriji grada kao dan kada su upaljene prve žarne lampe ulične rasvjete i pušten u pogon prvi električni tramvaj na “gornjoj pruzi” (linija od Fabrike duhana na Marijin-Dvoru do Latinske ćuprije).
Uvođenje električne energije u tvornice na početku je samo služilo za osvjetljenje radnih prostora, da bi se tek nakon 1900. godine počela koristiti kao pogonska energija uz postojeće parne strojeve. U modernizaciji industrijske proizvodnje, gdje je električna energija sve više mijenjala parne strojeve i gdje su primijenjene tada savremene tehnike rada sa uvođenjem strojeva na električni pogon, u gradu su među prvima bili pogoni Fabrike duhana (tada smještene u neposrednom susjedstvu el. centrale unutar marijindvorskog areala) i Pivare.
Električna centrala se u prvom periodu izgradnje sastojala od pogonskog objekta sa zgradom za direkciju, a na željezničkoj stanici kolnice za tramvaj i akumulatorske stanice.
Nacrt iz 1903. Crvenom bojom su označeni dograđeni, a žutom porušeni dijelovi na izvornoj graditeljskoj strukturi pogonskog objekta.
Pogonski objekt električne centrale sastojao se od dvije međusobno spojene proizvodne hale, kotlovnice na jugu i strojarnice na sjeveru, koje su zajedno činile skoro kvadratnu tlocrtnu osnovu dimenzija 30,40 x 28,50 m, što je jasno čitljivo s nacrta iz 1903. (sl. 1) na kojem su različitim bojama označene kasnije intervencije, dograđeni (crvenom) i porušeni (žutom) građevinski elementi (zidovi, otvori, stepeništa, temelji i dr), kao i na geodetskim podlogama, gdje su jasno čitljive različite faze gradnje ovog ostvarenja. U početku je dimenzionirana s tri trostruka parna kotla i dva rezervna u prostoru kotlovnice, te tri parna stroja (plus jednim rezervnim) za kondenzaciju smještena unutar strojarnice (izrađena od firme Siemens & Halske, koja je i izvodila radove).
Izvorni izgled objekta vidljiv na ilustrativnim prilozima iz časopisa Nada (1895). Vidljive su dvije hale, kotlovnice na jugu prema rijeci Miljacki i strojarnice na sjeveru prema sastavu ulica Kotromanića i Hiseta. Izgled kotlovnice sa parnim kotlovima i stojarnice sa Compound-makinom.
Iz lista Nada (1895)
Projektirani kapaciteti električne centrale ubrzo su se pokazali nedovoljnim za brzorastuće potrebe grada, pa su 1899, 1902. i 1903. godine izvršena značajna proširenja.
Pomoć pri oblikovanje historicističke fasade pogonskog objekta pripisuje se Karlu Paržiku, koji je bio angažiran na projektu upravno-stambene zgrade u sklopu ove graditeljske cjeline.
ZNAČAJ RUŠEVINE U CENTRU GRADA?
Provedenom analizom prostorno-razvojnih i građevinsko-arhitektonskih karakteristika ove graditeljske cjeline, njenim formalnim obilježjima dvoprostorne industrijske hale i neorenesansno oblikovanim upravnim objektom utvrđeno je da ona reprezentira industrijsku arhitekturu prvog razvojnog perioda. Građevinsko-arhitektonske karakteristike pogonskog objekta, električne centrale, pratile su do tada već ustanovljene principe gradnje tehničke arhitekture. Građena je svojom formom kao jednostavni, masivni zidani objekat pravougaonog tlocrtnog oblika, čiji su građevinski rasponi rješavani čeličnim rešetkastim okvirima, s dvovodnim kosim krovovima. Pročelja, raščlanjena lučnim prozorskim otvorima, nosila su skromna stilska obilježja istoricizma.
Ova graditeljska cjelina imala je snažan istorijski utjecaj na urbani razvoj grada (uz Fabriku duhana i građevinsku industriju u dolini potoka Koševo, formirala je jednu od najstarijih industrijskih zona grada), te je predstavljala značajan urbani reper u njegovoj postojećoj matrici.
Kako bi se prepoznali najznačajniji aspekti vrijednosti industrijskih cjelina na prostoru grada, izvršena je analiza autentičnosti njihovih osnovnih obilježja prema uspostavljenim funkcionalnim tipologijama. Na osnovu provedene analize, izdvojeni su najznačajniji aspekti estetske, historijske, društvene i naučne vrijednosti industrijskih objekata i cjelina unutar grada Sarajeva. Kao najznačajniji aspekt izvora estetske, kao i historijske vrijednosti Električne centrale na Marijin-Dvoru izdvajaju se njen “oblik i dizajn” (industrijska arhitektura prvog razvojnog perioda, tvornički sklop s početka 20. stoljeća), kao i “lokacija i položaj” (prepoznatljiv prostorni reper grada i simbol jednog urbanističkog perioda njegovog razvoja). Kao najznačajniji aspekt izvora društvene vrijednosti izdvaja se “duh i izraz” koji Električna centrala ima u značaju za društveni identitet građana Sarajeva. Kao najznačajniji aspekti izvora naučne vrijednosti izdvajaju se “upotreba i funkcija” (na osnovu formalnih obilježja, podrumske etaže i temelja ispod prostora kotlovnice i strojarnice jasno se mogla čitati tehnologija proizvodnje električne energije s početka 20. stoljeća), kao i “lokacija i položaj” (urbana kompozicija tipična za prvi razvojni period industrije).
MUZEJ NAUKE I TEHNIKE ILI…?
Razvojni pravci grada, vođeni “investitorskim urbanizmom”, doveli su do terminalnog stadija, već ratom narušenih graditeljskih ostataka značajnog baštinskog resursa. Uz samo malo dobre volje i blagovremeno djelovanje službi zaštite, jedan od najznačajnijih industrijskih spomenika grada Sarajeva mogao je postati svijetli primjer s početka ove priče.
Sačinjeno je više projekata i inicijativa o smještaju dugo očekivanog Tehničkog muzeja u ovom jedinstvenom prostoru. Postavlja se pitanje šta se čekalo ako je Odluka o proglašenju nacionalnim spomenikom BiH donesena 2015. godine? Da, vjerovatno se čekala Odluka o izmjenama i dopunama Odluke o proglašenju graditeljske cjeline – Električna centrala na Hisetima (Marijin-Dvoru) u Sarajevu nacionalnim spomenikom BiH od 2. jula 2020. godine u čijim mjerama zaštite stoji: ”S obzirom na to da su izvorni dijelovi objekata centrale i upravne zgrade izmijenjeni ranijim nadogradnjama i dogradnjama, a materijalne graditeljske komponente objekata su u proteklom periodu svedene na mjesto i ostatke, te da su ostaci industrijskog postrojenja svedeni na pojedinačne materijalne ostatke koji su premješteni, to su na lokalitetu nacionalnog spomenika dozvoljene intervencije nadogradnje i dogradnje objekata, te interpolacije u prostoru uz sljedeće uvjete: – Navedene intervencije moraju osigurati rehabilitaciju lokaliteta nacionalnog spomenika u smislu njegovog redovnog korištenja, te u svom sklopu osigurati prezentaciju konzerviranih struktura izvornih objekata i prezentaciju memorije mjesta, odnosno dokumentarne i simboličke vrijednosti te historijskog razvoja i značaja lokaliteta…
Da li se ove mjere zaštite odnose na ona dva preostala fragmenta zidova smještenih na istočnom dijelu izvorne strukture, koji nas danima sablasno upozoravaju na realnost bh. zaštitarske prakse?
ŠTA JE SLIJEDEĆE?
Fabrika duhana (u Pofalićima) za čiju su realizaciju autori, profesori i akademici Muhamed Kadić i Živorad Janković, dobili Šestoaprilsku nagradu Sarajeva, ili možda Zemaljska štamparija (Obala Kulina bana 4) djelo Karla Paržika koji njenim projektom daje značajan doprinos u rješavanju funkcionalno oblikovnih zahtjeva industrijske arhitekture locirane u centru grada, oblikom gradske palače?
