Kulturno-sportski centar Skenderija, mart 1974. godine, (izvor: Arhiv Centra Skenderija)
Kulturno-sportski centar Skenderija je monumentalna megastruktura od “golog betona,” namjenjena kompleksnom programu razonode i rekreacije i jedno od najinovativnijih i najutjecajnijih arhitektonskih djela izgrađenih u Socijalističkoj Jugoslaviji. Nastala je kao rezultat zajedničke vizije i napora lokalnih arhitekata i lokalnih vlasti da omoguće građanima Sarajeva vođenje modernog gradskog života. U istoriji bosanskohercegovačke arhitekture stoji kao znak njenog osamostaljenja od mentorstva centara arhitektonskog znanja jugoslovenskog razvijenog sjevera, pa je tako i simbol bosanskohercegovačke arhitektonske, ali i urbane, emancipacije.[i] U skladu sa ovim simboličkim značajem, njena ekspresivna forma zauzima istaknuto mjesto u urbanoj geografiji Sarajeva, na kome se ukrštaju glavni pravci njegovog razvoja: dolina Miljacke i dolina Koševo. Projektovali su je arhitekti Živorad Janković i Halid Muhasilović, uz ključnu saradnju građevinca Ognjeslava Malkina, 1967. godine, a svečano je otvorena već u novembru 1969. godine. Druga faza projekta je izgrađena 1982-84. godine za potrebe održavanja Zimskih olimpijskih igara u Sarajevu. Treća faza nikada nije izvedena. Janković i Muhasilović su Skenderiju projektovali u okviru angažmana u Projektnoj organizaciji Dom, jednom od dva sarajevska društvena arhitektonska biroa koji su prednjačili u inovacijama i mahom odnosili pobjede na pozivnim i javnim konkursima. Shodno specjalizaciji Doma, oni su bili posvećeni projektovanju stambenih zgrada, (često van granica Republike Bosne i Hercegovine). Muhasilovićeva stambena zgrada “Svjetlost” u Sarajevu i Jankovićeve lamele u naselju Hrasno primjeri su suptilnih otklona od generičkih rješenja – prakse koja će dobiti više vidljivosti u njihovim projektima javnih zgrada, poput Skenderije. Arhitektonsko obrazovanje autora, stečeno (redom) na fakultetima u Beogradu i Sarajevu, nadograđeno je zajedničkim istraživanjima, ali i iskustvima i saznanjima koja je prikupio Živorad Janković u toku svojih istraživačkih putovanja u Švedsku, Dansku i Holandiju 1959. godine i Sjedinjene Američke Države 1963. godine. Jankovićev rad je, takođe, značajno obilježen saradnjom sa starijim kolegom Muhamedom Kadićem, čiji je funkcionalizam obogatio smjelim eksperimentisanjem u domenu programa, konstrukcije i “plastike” forme – uvijek u službi dobrobiti masovnog društva, koju je nadgledala i finansirala posljeratna (socijalistička) država blagostanja. Ovo partnerstvo između arhitekata kasne moderne i lokalne, pa posljedično i državne uprave, vidljivo je i u Jankovićevoj profesionalnoj biografiji u kojoj se prepliću projektovanje, pedagoški rad na Arhitektonskom fakultetu u Sarajevu (od 1968. godine) i stručni doprinos gradskoj administraciji, između ostalog i u ulozi Glavnog gradskog urbaniste 1970-72. godine. Kao i mnoga druga djela arhitekture “golog betona,” Skenderija je dostojan simbol ovog moćnog partnerstva koje je bilo odsudno za kreiranje bogatstva prostora društvenog života širom svijeta. Autori Skenderije su paradigmu ovog bogatstva vidjeli u istorijskoj jezgri Sarajeva, čiju su raznovrsnost i intenzitet nastojali prenijeti u formu modernog zatvorenog društvenog centra.[ii] Za razliku od savremenih djela slične inspiracije koja su nastojala da translaciju kvaliteta tradicionalnog evropskog grada ostvare kroz veliku gustinu programa i usitnjeno mjerilo “tepih” sistema projektovanja, Janković i Muhasilović kreiraju kompoziciju krupnih skulpturalnih poteza koji oivičavaju darežljiv otvoreni prostor ulaznog trga.
Naslovna strana revije za arhitekturu ARH, januar 1972. godine (izvor: privatni arhiv Ladislav Slavko Maksimović)
Iako revolucionarna u nacionalnom okvirima, Skenderija je sintetizirala nekoliko značajnih utjecaja iz novog talasa internacionalnog kasnog modernizma. Brutalizam, izraz arhitekture “golog betona,” bio je način za posljeratne arhitekte da se distanciraju od onoga što su shvatali površnom “mašinskom estetikom” međuratnog modernizma i da uspostave novu “brutalnu” estetiku, kao znak novog pristupa projektovanju u kome je tehnologija imala esencijalnu, performativnu ulogu. Moguće je pretpostaviti da je novo brutalističko lice američkih univerzitetskih kampusa,[i] koje je morao zapaziti Živorad Janković prilikom njegovog doškolovavanja na Univerzitetu u Ilinoisu Urbana ranih 1960ih godina, bilo direktna inspiracija za viziju novog modernog urbanog pejzaža čiji je Skenderija trebala biti dio. Snažna betonska tektonika arhitekta Waltera Netscha dobar je primjer brutalističke monumentalnosti koju je Janković u Čikagu gotovo sigurno neposredno doživio i znao cijeniti kao dio formalnih i tehnoloških eksperimenata u novoj američkoj arhitekturi, u razvojnoj liniji kojoj su pripadali stvaraoci poput Louisa Khana i Paula Rudolpha.
Druga, sigurna, referenca za projekat Skenderije, bečka Gradska hala arhitekta Rolanda Reinera, bila je model za dovitljivo konstruktivno rješenje glavne dvorane i njen, u jugoslovenskom kontekstu inovativan, sistem klimatizacije i osvjetljenja.[ii] Međutim, osim ovog transfera tehnološkog znanja, model Stadthalle ukazao je na moćnu novu političku ulogu arhitektonske monumentalnosti. Velika, upadljiva i puna života, bečka gradska hala je gradila publicitet i novu progresivnu sliku austrijskog društva u hladnoratovskom kontekstu,[iii] kao što će Skenderija deceniju kasnije mijenjati status svih nivoa sarajevske kulture (od visoke, preko arhitektonske, do urbane i popularne) u jugoslovenskom kulturnom polju. Svojstva koja su dva djela dijelila – veličina, izražajnost, elastičnost i raznovrsnost programa – su u slučaju Skenderije bila značajno dodatno naglašena brutalističkim etosom. Sa prihvatanjem arhitekture golog betona kao svog prirodnog habitusa, savremeno društvo 1960ih godina se bacalo u ambis hrabrog novog svijeta, obilježenog sve više nepredvidivim tehnološkim razvojem i njegovom problematičnom spregom sa globalnim političko-ekonomskom procesima. Ove dvojbe “razvjenog zapada,” mahom vezane za grijehe rekolonizacije, svakako su izgledale drugačije iz specifičnog ugla koji je definisao jugoslovenski društveni i politički eksperiment 1960ih godina. Osjećaj da “beton ima dušu,” kako je jedan oduševljeni novinar primijetio opisujući Skenderiju, ne bi bio moguć bez duboke vjere društva u svoju inherentnu i nepokolebljivu humanost, uprkos sve više dehumaniziranim nivoima njegove organizacije. Spremna identifikacija građana i institucija Sarajeva sa novim brutalističkim izrazom u arhitekturi i momentalno prihvatanje Skenderije kao novog gradskog simbola svjedoče o ovom uvjerenju – stvaranje Skenderije bilo je “plemenit gest jedne generacije koja je sazrela i koja je svesna sama sebe.”[iv]
Danas je još uvijek moguće prizvati nešto od ovog istorijski specifičnog doživljaja, najprije u suočenju sa njenom arhitektonskom ljepotom. Stojeći na trgu Skenderije, posjetilac je okružen heterogenim ali usklađenim elementima, koji jasno komuniciraju raznovrsnost svojih namjena i inspirišu usporedbe sa prijateljskim betonskim tehno-bićima.
Dominantna raskriljena forma sadrži glavnu gradsku multifunkcionalnu dvoranu, uz koju su smještene dvije manje sportske dvorane.[v] Niz sporednih ulaza razdvaja i organizuje putanje ključnih kategorija posjetilaca, koji nalaze svoja mjesta susreta i zadržavanja u prijatnim i intimnim međuprostorima glavnih volumena. Uz glavnu dvoranu, pristupi i foajei za gledaoce, sportiste, novinare i zvaničnike su razdvojeni po cjelinama i nivoima. Cilindar Doma mladih sadrži kružnu dvoranu za performanse i amfiteatar, koje prate fleksibilni društveno-klubski prostori. Na zapadu, trg je definisan formom restorana, dok se iza njega (uz glavnu dvoranu), potpuno nenametljivo nazire veliki svedeni volumen ledene dvorane – oboje planirani kao druga faza projekta i izgrađeni pred Zimske olimpijske igre. Treća faza projekta predviđala je izgradnju zatvorenog bazena na istoku i hotela na zapadu kompleksa.
Plan “Nivoa prizemlja” Skenderije, uključene sve tri faze projekta, 1980ih godina (izvor: Arhiv Zavoda za izgradnju Kantona Sarajevo)
Ispod cjelokupne površine trga nalazi se trgovački centar. Iako je u svom današnjem obliku zapušten i neprivlačan, upravo modularnost i potpuna fleksibilnost ovog prostora, u kombinaciji sa veličinom cijelog kompleksa, pripisuju Skenderiji žanr “megastrukture,” pristupa projektovanju koji je 1960ih godina definirao obrise utopijskog tehno-kolektivizma i počeo ga privoditi realnosti. Na nivou trgovačkog centra nalazi se i pod glavne dvorane, kao i univerzalna dvorana (ispod klizališta). Pristup parking prostorima i snabdjevanje su predviđeni iz transferzalnih ulica koje ograničavaju kompleks.
Konstruktivno rješenje bilo je odgovor na specifičnost programa i potrebu za brzom izgradnjom Centra: inžinjerski kreativno, kako bi se savladali veliki rasponi, prevazišao problem visoke podzemne vode i dostigli kratki rokovi.[i] Temeljenje je izvršeno na trokrakim armirnobetonskim šipovima. Glavna dvorana i dvije sportske dvorane su natkrivene sistemom primarnih i sekundarnih čeličnih rešetkastih nosača, dok tribne glavne dvorane formiraju grede L presjeka od prednapregnutog betona. Strop Doma mladih je krstasto-armirana betonska ploča. Konstrukcija ostatka Centra je sistem stubova i greda od armiranog betona u modularnom rasteru 10×10 m, što je omogućilo efikasnu realizaciju.
Trg ispred Centra Skenderija i fragment fasade, vidljive originalne teksture i boje materijala (izvor: Arhiv Centra Skenderija)
Način na koji ovaj skup sadržaja gradi odnose sa svojim urbanim okruženjem blizak je “urbanizmu na ploči,” pristupu svojstvenom urbanističkom projektovanju nakon Drugog svjetskog rata, u kome se horizont uličnog partera podiže na ploču denivelisanu u odnosu na nivo gradskih ulica. Međutim, za razliku od evropskih i američkih primjera koji su već 1980ih godina bili kritikovani kao jedan od tipičnih neuspješnih manevara modernističkog urbanizma, raslojavanje komunikacija je u slučaju Skenderije izvedeno suptilnije: trg je jasna cjelina ali se, zbog dobro odabrane visine i kompozicije, doživaljava kao gradska terasa.[i] To je prostor majstorski dimenzioniran, istovremeno monumentalan i domaći, oivičen nizom vrata koja otvaraju puteve prema raznim vrstama razonode, dok istovremeno svi vode u – Skenderiju, jedinstven i unutra potpuno povezan produžetak gradskog javnog prostora. Ulazi u glavnu dvoranu i u prostor Doma mladih su naglašeni “lebdećim” betonskim tunelima, a betonska plastika se nastavlja i unutra kroz oblike stepeništa i vidljive raznovrsne konstrukcije krovova, čime se gradi kontinuitet glavnih ulaznih sekvenci. Njemu doprinosi i crvenkasto opečno popločanje koje je (prije izmjene 2016. godine) povezivalo trg i glavne unutrašnje komunikacije. Ovim, kao i mnogim drugim detaljima, pažljivo i primjereno dizajniran enterijer Skenderije podržao je ambijent spontanosti i demokratičnosti. U potpunom kontrastu sa sterilnom perfekcijm tekstura javnih zgrada koje se danas grade, teksture njenih materijala, izvedene u mokrom postupku, asociraju na vitalnost i nedovršenost ulice. Ovim, međutim, tek počinje jedinstvo Skenderije i grada.
Unutrašnji “urbani pejzaž” Skenderije, vidljiva plastika konstrukcije od golog betona i opečno popločanje unutrašnje ulice (izvor: Arhiv Centra Skenderija)
Kao i u slučaju mnogih drugih djela sarajevske moderne arhitekture, njen beton okuplja i sintetizira bezbroj podudarnih sjećanja i asocijacija građana Sarajeva u jedinstvenu simboličnu formu, ali i vitalnu platformu gradskog javnog života za koju još uvijek nismo izmislili niti približno obećavajuću zamjenu.
***
Skenderja je jedno od najistaknutijih djela modernističkog arhitektonskog naslijedja Bosne i Hercegovine, čiji se značaj zasniva na nizu istorijskih, estetskih, društvenih i naučnih vrijednosti. Neke od njih su:
1. Skenderija svjedoči globalnom trendu ulaganja poslijeratne države blagostanja u društvenu dobrobit i moderni urbani način života, kroz unapređenje mogućnosti za razonodu i rekreaciju. Preciznije, ona predstavlja specifičnost socijalističke Jugoslavije u uspostavljanju društvenog (a ne državnog) vlasništva, što se najbolje ilustruje mehanizmom samodoprinosa kojim je finansirana izgradnja Skenderije – procesom kroz koji su svi građani doprinosili sredstvima za izgradnju važnih projekata društvene infrastrukture.
2. Institucija Skenderije bila je primjer originalnog kulturnog menadžmenta i poduzetništva, koji predstavlja izvanrednu kreativnost i smjelost političkog rukovodstva i kulturne scene Sarajeva sedamdesetih i osamdesetih godina. U tim okolnostima, Skenderija je postala središte sarajevskog sportskog i popularnog života osamdesetih, posebno pop-rock scene i Zimskih olimpijskih igara 1984. godine. Povezuje se s brojnim istaknutim lokalnim muzičkim i sportskim ličnostima i grupama, kao što su: košarkaški klub Bosna, Bijelo Dugme i Zabranjeno Pušenje.
Glavna dvorana u Skenderiji (danas Mirza Delibašić), 1970ih godina (izvor: Arhiv Centra Skenderija)
3. Arhitektonska i inženjerska složenost projekta čine njegovu realizaciju važnim pokazateljem zrelosti bosanskohercegovačke arhitektonske struke i građevinske industrije, naročito u smislu njihove nezavisnosti od mentorstva naučnih i stručnih centara jugoslovenskog „razvijenog sjevera“. Centar je 1969. godine ovjenčan nagradom za arhitekturu lista Borba, najznačajnijim priznanjem za arhitektonsku izvrsnost u Socijalističkoj Jugoslaviji. Kao izuzetno dostignuće arhitektonskog projektovanja, kulturne politike i urbanog upravljanja, Skenderija je poslužila kao uzor za niz sličnih projekata širom Jugoslavije, uključujući Sportski centar Gripe u Splitu, Omladinski i sportski centar Boro i Ramiz u Prištini i dvoranu Spens u Novom Sadu.
4. Skenderija se odlikuje suptilnom formalnom monumentalnošću. Njeni široki trg i izražajna forma glavnog volumena, kao i originalni materijali – goli beton i crveno opečno popločanje (koje je danas izmijenjeno) – povezuju se s međunarodnim kasnim modernizmom, posebno brutalizmom kao stilom države blagostanja. Istovremeno, monumentalna forma Skenderije povezana je s istorijom njene lokalne upotrebe, građanskom kulturom, veličinom i značajem javnog prostora, čime je u skladu s međunarodnom simbolikom brutalizma.
5. Njena pozicija na raskršću glavnih razvojnih osi grada čini čitav kompleks orijentirnim mjestom, stalnom tačkom i čvorištem u urbanoj strukturi Sarajeva, potvrđujući specifičnu geografiju grada, kao i njegovo opredjeljenje za javnu dobrobit, javni prostor, značaj kolektivne memorije i modernog građanskog identiteta.
6. Unutrašnjost Skenderije – koja se sastoji od niza prostora povezanih velikodušno dimenzioniranim komunikacijskim površinama – stvara dojam „interioriziranog grada“, osobine koja se veže za trend projektovanja „megastruktura,“ velikih graditeljskih kompleksa društvene infrastrukture, u kasnom modernizmu.
7. Skenderija i dalje ima jedinstven značaj za popularnu kulturu i sport u gradu, pri čemu su Dom mladih i Velika dvorana (danas dvorana Mirza Delibašić) u kontinuiranoj upotrebi i među najvažnijim mjestima za muzičke i sportske događaje, posebno jer je potonja matični teren Košarkaškog kluba Bosna.
8. Kako je u svojoj drugoj fazi razvijana s ciljem organizacije Zimskih olimpijskih igara u Sarajevu, Skenderija je mjesto koje simbolizira nacionalni ponos i pozitivno kolektivno sjećanje na ovaj važan događaj, kako za lokalno stanovništvo, tako i za građane cijele Bosne i Hercegovine. Shodno tome, ona predstavlja vrijednu imovinu u svakoj kulturnoj strategiji koja nastoji graditi na ovom pozitivnom naslijeđu u urbanom razvoju Sarajeva.
9. Pored popularne kulture, Skenderija je i mjesto povezano s istorijom i kontinuiranim razvojem kulture vizuelnih umjetnosti u Bosni i Hercegovini. Galerija Collegium Artisticum djeluje kao matična galerija Udruženja likovnih umjetnika primijenjenih umjetnosti i dizajnera Bosne i Hercegovine, kao i Asocijacije arhitekata u Bosni i Hercegovini, organizirajući izložbe i njihove glavne godišnje manifestacije.
10. Skenderija zadržava važnost kontinuitetom održavanja sajamskih izložbi, u širokom spektru između kulturnih i privrednih manifestacija, čime služi kao društveno značajna platforma za susret izmedju kulture i privrede.
11. Skenderija je jedan od najranijih i rijetkih primjera megastrukturnog projektovanja na prostoru bivše Jugoslavije, u kojem je čitav niz tehnoloških iskoraka ostvaren kako bi se realizirao građevinski kompleks koji je bio pionirski u pogledu svoje veličine i izuzetne programske složenosti. Među njima se izdvajaju jedan od prvih sistema klimatizacije u regionu, napredni sistemi grijanja i hlađenja, sofisticirano konstruktivno rješenje (posebno za glavnu dvoranu) i napredna tehnologija betonske gradnje.
Dom mladih u Skenderiji, 1970ih godina (izvor: Arhiv Centra Skenderija)
Uprkos mnoštvu vrjednosti koje karakterišu ovo značajno djelo bosanskohercegovačkog modernističkog graditeljskog naslijeđa, Centar poslije rata 1990ih nikada nije povratio svoj značaj i ulogu koju je imao u održavanju vitalnosti društvenog života, kreativnosti i svih nivoa kulture u Sarajevu. Savremena Skenderija je u lošem materijalnom stanju, a njome se inertno upravlja, uz minimalna i ne-strateška ulaganja njenog vlasnika, Vlade Kantona Sarajevo. Odmah nakon rata, zapadni dio trga je okupiran privremenim objektima koji degradiraju estetske vrijednosti kompleksa. Krov Ledene dvorane se urušio 2012. godine. Sirovi beton arhitektonskih volumena prve faze je prefarban u bež boju, a crveno opečno popločanje trga ispred Skenderije je zamijenjeno svijetlo sivim betonskim popločanjem sa tamno sivim prugama 2016. godine.
Efektivno estetski “neutralizirana” na ovaj način, Skenderija je dodatno potisnuta i zapostavljena, dok se pojedini zvaničnici od 2018. godine povremeno diskretno bave pravnim i ekonomskim okvirom njenog rušenja.
Skenderija, međutim, predstavlja simbolički i materijalni kapital koji pripada građanima Sarajeva i ogroman potencijal za razvoj koji nadgrađuje lokalni građanski identitet i koji je usmjeren prema kulturnom bogaćenju društvenog života.
Sa neprestanim i pretjeranim prilivom građevinskih investicija u komercijalne objekte i dinamičnim razvojem kulture konzumerizma u Bosni i Hercegovini, komercijalni sadržaji u Skenderiji (Privredni grad) izgubili su značaj i adekvatnost svoje originalne namjene. Kao takvi, postali su prostorni i ekonomski balast, ali i šansa za kreativnu transformaciju prostora i institucije Skenderije. Uz treću fazu projekta koja je podrazumijevala izgradnju vertikalnog akcenta – nebodera – na krajnjem zapadu lokacije i niski volumen bazena na njenom krajnjem istoku, ovi projektantski zadaci ukazuju na potrebu za selektivnom adaptivnom prenamjenom i dopunom Skenderije.
Ovakav poduhvat podrazumijevao bi sistematično i iscrpno istraživanje i definisanje vrijednosti naslijeđa, na čemu bi se onda mogao utemeljiti program institucionalne i arhitektonske revitalizacije. Neosporno je da se radi o ogromnom izazovu na koji bi se, u njegovom arhitektonskom dijelu, moglo najbolje odgovoriti putem internacionalnog anonimnog arhitektonskog konkursa.
20.08.2025.
[i] Ovakvo čitanje projekta Skenderije prvi je insinuirao arhitekt akademik Ivan Štraus u svojim mnogobrojnim pisanim i objavljenim opisima djela, na primjer: Štraus, Ivan. “Nagrada “Borbe” – afirmacija arhitekture,” ARH 10, br.13-14 (januar-juni 1972): 1-2.
[ii] “Novi prijedlog za Akademiju nauka,” Maj, 1986., Kutija 10-1, Legat Živorada Jankovića, Arhiv Akademije nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, Sarajevo, BiH.
[iii] Za neke od primjera djela brutalističke arhitekture na kampusima američkih univerziteta vidi: Strasnick, Stephanie. “5 Brutalist Buildings on College Campuses,” Architectural Digest, 25.11.2016. https://www.architecturaldigest.com/gallery/brutalist-buildings-on-college-campuses
[iv] “Pismo Rolanda Rainera Džemalu Muminagiću,” Septembar 1967, Kutija 1, Legat Lidumila Brace Alikalfića, Arhiv moderne arhitekture Bosne i Hercegovine, Historijski muzej Bosne i Hercegovine, Sarajevo, BiH.
[v] Rohn, Walter. “The Cultural Policies of Berlin, Paris, Vienna, and Zagreb with Regard to their Urban Peripheries”. U Kann Kultur Politik? – Kann Politik Kultur?: Warum wir wieder mehr über Kulturpolitik sprechen sollten, uredio Michael Wimmer, Berlin, Boston: De Gruyter, 2020, pp. 138-155. https://doi.org/10.1515/9783110682823-016
[vi] Lešić, Tihomir. “Beton ima dušu,” vjerovatno 1969. godine. Naziv magazina nepoznat. Privatni arhiv Halida Muhasilovića, Sarajevo, BiH.
[vii] Kapaciteti glavnih sadržaja Skenderije su kako slijedi: gradska multifunkcionalna dvorana (danas “Mirza Delibašić”) – 3.000-8.200 posjetilaca; manja sportska dvorana – 800 posjetilaca; Dom mladih, glavna dvorana – 750 posjetilaca, amfiteatar – 260 posjetilaca.
[viii] Za puni i kvalitetan opis konstruktivnih rješenja projekta Skenderije vidi: Medić, Milan. “Kulturno-sportski centar Skenderija u Sarajevu,” ARH 10, br.13-14 (januar-juni 1972): 3-12.
[ix] Idem, p.4.
