Vila Cvitković je izgrađena 1932. godine za investitora Daneta Cvitkovića. Nalazi se u centralnom dijelu Sarajeva i danas predstavlja istaknuto djelo poznatog sarajevskog arhitekte modernizma, Mate Bajlona (Baylon)(1). Veliki prostor dvorišta i zelenila upotpunjuje sliku gradske vile izgrađene na uglu ulica Rizaha Štetića i Gabelina. Ulica Rizaha Štetića poznata je po nizu pojedinačnih stambenih objekata u duhu modernizma, koji dodatno naglašavaju vrijednosti vile Cvitković (2). U okruženju se nalaze ulice Josipa Vancaša i Koševo sa prepoznatljivim objektima iz austrougarskog perioda i pojedinačnim draguljima bosanskog sloga i modernizma. U ulici Koševo nalaze se još tri vile istog arhitekte, vile Kušan, Mandić i Bokonjić.
Mate Bajlon, rođen 03.02.1903. godine, jedan je od najpoznatijih sarajevskih arhitekata koji je djelovao u periodu između dva svjetska rata. Gimnaziju je završio 1921. godine u Zadru, nakon čega je 1926. diplomirao na Arhitektonskom odjelu Visoke tehničke škole u Beču. Kroz školovanje i istraživanje razvijao je svoju arhitektonsku zamisao počevši od tradicionalne dalmatinske arhitekture, preko ekspresionizma do modernog pristupa projektovanju. Nakon diplomiranja, radio je u građevinskoj firmi Miloša Miladinovića i kasnije Klemensa Holcmajstera (Clemens Holzmeister), profesora na bečkoj Akademiji likovnih umjetnosti. Godine 1928. vraća se u Sarajevo, gdje radi u Direkciji željeznica, a od 1941. u Gradskoj upravi kao gradski arhitekta (3). Misaoni osnov na kojem je bazirano kreativno djelovanje Mate Bajlona izraženo je kroz specifičan prostorni program nastao pod jakim uticajem arhitekture Adolfa Losa (Loos), sa čijim radom se susreo još u studentskim danima. U praksi se vodio principima jednostavnosti, čistoće forme i funkcionalnosti moderne arhitekture, zbog čega jasno predstavlja sljedbenika Adolfa Losa u sarajevskoj regiji. Neki od najpoznatijih objekata Mate Bajlona su svakako vile (Bajlon, Cvitković, Jelavić, Mandić, Kušan, Bokonjić), Gradska štedionica, Osnovna škola Vratnik, stambeni objekti Šarić i Bajlon-Finci u Sarajevu. Posle Drugog svjetskog rata Mate Bajlon se preselio u Beograd gdje je radio kao profesor na beogradskom Arhitektonskom fakultetu, u sklopu kojeg je i osnovao postdiplomski studij stanovanja (4).
Vila Cvitković predstavlja urbanu vilu izgrađenu u duhu modernizma u kojoj je živio istaknuti revolucionar i narodni heroj Miljenko Cvitković. Urbana/gradska vila (na njemačkom Stadtville) predstavlja okosnicu srednjeevropske tradicije stanovanja, po uzoru na raumplan Adolfa Losa (5) . Objekat je vertikalno podijeljen na dvije stambene jedinice za dvije porodice. Stan vlasnika se nalazi na prvom spratu kojem pripadaju i dvije sobe sa kupatilom i terasom na krovu objekta. Dodatni stambeni prostor predstavlja produžetak stana za mlađe članove porodice (6). Oba stambena prostora su projektovana otvorenim planom kao novom karakteristikom modernog stanovanja 20. vijeka. Proširena komunikacija polivalentne namjene daje dodatni kvalitet istaknut kroz centralni hol sa naglaskom na prijemni ulaz. Upotreba novih materijala i sistema gradnje omogućila je kreiranje forme i čistog volumena ravnih ploha bez dekoracije. Terasa na posljednjem spratu predstavlja praznu kocku armirano-betonskih ivica, koje ističu tektoniku arhitektonskog koncepta (7).
Izražajnost vile je zasnovana na proporcijskim odnosima kubusa oživljenih ritmičkim rasporedom otvora, odnosa volumena i kompozicionih dijelova cjeline. Otvori na fasadi dodatno razbijaju ravnu plohu čineći time jedinu dekoraciju na fasadi zajedno sa doksatnim elementom na prvoj etaži. Ovaj arhitektonski detalj nije karakterističan za modernizam, jednako kao što nije ni klasična odrednica doksatne arhitekture. Ovdje se radi o polukružnom doksatnom arhitektonskom detalju sa ugaonim prozorskim nizom, ravnim krovom i ravnim donjim završetkom doksata odmah iznad prozorskog niza prizemlja. Sve vrlo nekarakteristično za doksatnu arhitekturu vernakularnog zbog čega predstavlja specifičan detalj dodatne vrijednosti vile Cvitković (8). Također vila predstavlja svjedočanstvo karakterističnog životnog stila u specifičnom vremenskom periodu kada su arhitekti kroz realizacije urbanih vila pokušavali promovisati novi unaprijeđeni i kvalitetniji stil života. Kao i druge vile Mate Bajlona, Vila Cvitković imala je veliki uticaj na projektantsku praksu drugih arhitekata između dva svjetska rata i kasnije u Sarajevu.
Vila Cvitković predstavlja rijedak primjer urbane vile u Sarajevu koja se nalazi u izvornom i dobrom stanju očuvanosti autentičnosti i integriteta. Lokacija i okruženje vile su djelomično izmjenjeni izgradnjom objekata kolektivnog stanovanja u ulici Gabelina i Sarajevskog ratnog teatra. Ipak, vila Cvitković se nalazi u lošem fizičkom stanju. Fasadna žbuka djelomično nedostaje (što je posebno vidljivo na spratu ispod prohodnog dijela krova/krovne terase), svi prozori su dotrajali, zbog čega je neophodna restauracija i konzervacija vile. Do danas, vila nije uvrštena na Listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine i nije tretirana metodama zaštite.
Vila Cvitković, pogled iz ulice Gabelina. Izvor: fotografija iz lične arhive, autor Lejla Kahrović Handžić, mart 2023.
