Stambeni kompleks autora Muhameda i Reufa Kdića se nalazi u sarajevskom naselju Džidžikovac i omeđen je: sa jugoistoka  ulicom Džiđžikovac, sa sjevera Hadži-Idrizovom ulicom i sa juga ulicom Mehmed-bega kapetana Ljubušaka. Prema zapadu kompleks je ograničen stambenim objektima. Šire sjeverno i južno područje predstavljaju važne gradske cjeline. Sjeverno i sjeveroistočno od kompleksa se nalazi mahalsko naselje Bjelave, a južno i jugoistočno od kompleksa se nalazi najveći gradski park – Veliki park.

Godine 1946. raspisan je konkurs za projektovanje naselja koje je nosilo ime „Kolonija Džidžikovac”. Izgradnja 7 objekata završena je 1948. godine. Godine 1959. izvršena je gradnja osmog bloka istih gabaritnih mjera, sa nešto drugačijim unutrašnjim rasporedom.

Autori stambenog kompleksa, braća Muhamed i Reuf Kadić, su istaknuti stvaraoci koji među prvima uvode ideje Moderne u arhitekturu Sarajeva prije Drugog svjetskog rata.  Muhamed Kadić je rođen 1906. u Mostaru, a Reuf Kadić 1908. u Sarajevu. Godine 1926. Muhamed upisuje Arhitektonski fakultet u Pragu, a godinu dana kasnije mu se pridružuje mlađi brat. U Pragu, kao mladi studenti na bazi dostignuća kubizma i neoplasticizma, teže kreaciji slobodne i čiste geometrijske arhitektonske forme. Pored toga, društveno su angažovani, tako da zbog revolucionarne agitacije Muhamed biva protjeran iz Češke 1932., a istovremeno mu je zabranjen povratak u domovinu. Promjenom političkih okolnosti, braća se vraćaju u Sarajevo, gdje, u periodu od 1936. do 1942. godine izvode čitav niz značajnih projekata koji imaju karakteristike Moderne, poput Stambeno poslovne zgrade na uglu Čemaluše i Ferhadije, „JAT“-ovog nebodera, stambene zgrade Zečević, Hadži-Idrizovog vakufa u Titovoj ulici, objekta Penzionog fonda.

Šematski prikaz tipičnog tlocrta stambenog kompleksa Džidžikovac. Izvor: crtež Adi Ćorović, 2008. snimanje karakterističnog stana, istraživanje KONS, 2008

Stambeni kompleks na Džiđžikovcu se sastoji od osam kaskadnih objekata dimenzija 25 m x 10 m,  postavljenih približno u pravcu istok-zapad na razmaku od 10m. Izuzetak čine objekti sjevernog niza koji su na međusobnoj udaljenosti od 6,50 m.

Sjeverni red, koji se nalazi na najvišoj koti, postavljen uz Hadži Idrizovu ulicu, i srednji red se sastoje od po  tri objekta u nizu, dok se najniži južni red, sastoji od dva objekta. Redovi se nalaze na međusobnoj udaljenosti od 30m i između njih se nalazi zelenilo.

Spratnost objekata iznosi P+2 i S+P+2. Visina objekta iznosi 11 m na istočnim stranama i oko 13 m na zapadnim stranama.  Objekti u nizu su povezani otvorenim terasama širine 4,5 m i dužine 10 m, dok su krajevi nizova završeni polukružnim terasama.

Južni i srednji nizovi su slobodnostojeći, dok se sjeverni niz na zapadnoj strani nadovezuje na stambene objekte građene tokom austrougarskog perioda. Ispod terasa koje povezuju objekte nalaze se kružni stubovi promjera 40 cm.  Na ovim mjestima pozicionirane su pješačke staze u pravcu sjever-jug, okomite na tri stambena niza. Ove pješačke staze povezuju ulicu Džidžikovac na jugoistoku, sa Hadži Idrizovom ulicom na sjeveru. Na ovaj način se okolno zelenilo, koje teče pored i kroz nizove, uvodi u kompoziciju objekta.

Na prvom i drugom spratu se nalaze po tri stambene jedinice. Prema istoku i zapadu nalaze se dvije veće stambene jedinice, a u sredini jednosobni stan bez terase. Raspored prostorija u stanovima je specifičan i odražavao je ideološka opredjeljenja autora:

U ovim stanovima neće biti prostorija koje su služile za potrebe malograđanske “reprezentacije”, kao što su salon i trpezarija i slične prostorije koje su bile vrlo rijetko iskorištavane i nisu služile životnim potrebama stanara, nego su predstavljale luksuz. („Oslobođenje“, članak „Izgradnja novih kuća vršiće se i zimi“, 11. januar 1947.)

Stambeni kompleks na Džidžikovcu neosporno posjeduje historijsku i estetsku vrijednost u smislu razvoja graditeljske misli u pravcu moderne arhitekture u prvom poslijeratnom periodu (1946-47 godina). Ipak, ovdje je naglašena i dokumentarna i tehnološka vrijednost, s obzirom da je, sudeći po konkursnom programu, trebalo predložiti, pored arhitektonsko-urbanističkog rješenja, i tehnologiju izgradnje u zimskom periodu. Radilo se o tome da je u sklopu poslijeratne obnove, baš kao i u ostatku Evrope, bilo neophodno obezbijediti što više stambenog prostora u kratkom vremenskom roku.

Kao najbolje konkursno rješenje izabran je rad braće Reufa i Muhameda Kadića, koji je upravo predviđao praktičnu metodologiju rada koja je omogućavala rad i u zimskim uvjetima. Rješenje predviđa tri niza objekata koji se kaskadno spuštaju za po jednu etažu niz padinu prema jugu i zapadu. Opis toka građenja i tehnologije izgradnje kompleksa u zimskim uslovima, koje je dao koautor Muhamed Kadić u dnevnom listu  „Oslobođenje” od 11. januara 1947. godine,  je vrijedan dokument i dio historije bosanskohercegovačke arhitekture. Po ovom opisu, bila je predviđena izgradnja takozvanih zatvorenih skela, unutar kojih bi se gradilo u svim vremenskim uslovima. Prve skele koje su rađene za prva tri objekta su izvedene od drvenih stubova i daski sa krovom. Autori su zatim bili planirali, na osnovu ovih iskustava, izgradnju čeličnih elemenata koji se lako rasklapaju  i prenose sa gradilišta na gradilište. Stambeni kompleks predstavlja živi dokument o jednom vremenu i načinu razmišljanja nastalom u ekstremnim u slovima prve poslijeratne obnove Sarajeva nakon Drugog svjetskog rata.

Loša građevinska izvedba objekta uzrokovana velikom materijalnom oskudicom i nedostatkom kvalifikovane radne snage, ne umanjuje značaj ovog ostvarenja. Ovakva izvedba je vrlo brzo dovela kompleks u nezavidno stanje, pa su tokom druge polovine XX vijeka izvršene dvije parcijalne  sanacije objekta.

Karakteristična veza dva kaskadna objekta. Izvor: fotografija Adi Ćorović, 2008.

Stambeni kompleks na Džidžikovcu danas se nalazi u  dobrom konstruktivnom stanju, izuzev zapadnog bloka srednjeg niza. Uzrok lošeg konstruktivnog stanja ovog bloka su loše geomehaničke osobine terena.

Terase između pojedinih objekata su neprimjereno preuređene, pokrivene i zatvorene pvc prozorima. Unutrašnji raspored stanova je izmijenjen, ali je originalna struktura stanova  uglavnom prepoznatljiva. Stanari su najčešće rušili pregradne zidove ostava pored kupatila, i na taj način formirali prostrana kupatila. Vrlo čest je slučaj smanjivanja površine kuhinje, koja se svodi na uski prostor širok 130cm, radi stvaranja posebne dječije sobe.

Održavanje javnih zelenih površina između objekata, koje su sastavni dio jedinstvene arhitektonske kompozicije, nije zadovoljavajuće.

Graditeljska cjelina – Stambeni kompleks na Džidžikovcu u Sarajevu – koja se satoji od osam stambenih objekata, odlukom Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika sa sjednice održane u Sarajevu u periodu od 29. januara do 05. februara 2008. godine., proglašena je nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine.

Literatura:

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika BiH, “Odluka o proglašenju Graditeljske cjeline – Stambenog kompleksa na Džidžikovcu u Sarajevu nacionalnim spomenikom BiH,” sa sjednice održane u Sarajevu  u periodu od 29. januara do 05. februara 2008. godine. Nosilac izrade elaborata: stručni savjetnik za graditeljsko naslijeđe Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika Adi Ćorović, dipl. ing. arh.    Preuzeto sa Dokumentacioni centar Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika BiH

Živorad Janković, Muhamed Kadić – život i djelo (Sarajevo: Akademija nauka i umjetnosti BiH, Bošnjački institut Fondacija Adila Zulfikarpašića, 2007), 62.

Ivan Štraus, Nova Bosanskohercegovačka arhitektura 1945-1975 (Sarajevo: Svjetlost, OOUR Izdavačka djelatnost, 1977), 9.

Džemal Čelić, “Braća Kadići – pioniri savremene arhitekture u BiH“ (Sarajevo: Radio Sarajevo III program, 1988).