DOSIJE/DOSSIER #4

U atmosferi obnove grada nakon ratnih razaranja, prevashodno nastalih u savezničkim bombardovanjima 1944. godine i uličnim borbama pred oslobođenje u proljeće 1945. godine, Narodni odbor grada (NOG) Banja Luke je donio odluku o uređenju ishodišta centralne gradske trgovačke zone – trga Edvarda Kardelja, danas trga Krajine. Trgovačke i sitne uslužne djelatnosti u centralnoj gradskoj zoni sa pješačkom zonom su do tada bile markirane potezom od Kastlovog ćoška, odnosno kuće Tome Radulovića i stambeno-poslovne zgrade Titanik, tokom istorijskih frontova nekadašnje Gospodske ulice, tada Kralja Alfonsa XIII, danas Veselina Masleše, do objekata Banske uprave i Banskog dvora – što morfološki odgovara postavci još iz vremena prvih godina austro-ugarske uprave.

Upravo je na mjestu kuće Tome Radulovića 1955. godine započeto planiranje gradnje nove poslovne višespratnice kojom bi se regulisala centralna gradska zona i stvorio odgovarajući prostorni reper. Radulovićeva kuća je po prilici stvari srušena tokom 2. svjetskog rada, a interesantno je da je još prije rata treba biti zamijenjenja savremenim stambeno-poslovnim objektom po projektu Dušana Babića iz 1932. godine. Međutim, do te realizacije nije došlo.

Prostor od Kastlovog ćoška, odnosno Radulovićeve kuće i južno od njega, prema hotelu Palas zagrebačkog arhitekte Dionisa Sunka iz 1934. godine, bio je još 1953. godine upotpunjen izudženim višeporodičnim stambeno-poslovnim objektom, znakovitog kolokvijalnog imena Titanik, po projektu tada već etabliranog lokalnog arhitekte Ibrahima Salihagića. Upravo su taj objekat sa južne i istorijski objekti Gospodske ulice sa sjeverne strane, bili glavni elementi podloge konkursa iz 1955. za gradnju pomenute višespratnice.

Isprva, planirano je da višespratnica bude upravna zgrada banjalučke Fabrike celuloze, viskoze i papira „Incel“, privrednog giganta Krajine i, kasnije će se ispostaviti, jednog od najvećih industrijskih konglomearata u SFRJ, koji je osnovan 1954. godine. Raspisom konkursa, za koji je bila zadužena upravo Fabrika celuloze, predviđene su dvije faze realizacije – jedna sa fokusom na višespratnici i druga sa fokusom na objektima mješovite poslovne namjene na mjestu istorijskih objekata sa zapadne strane Gospodske ulice iz austro-ugarskog perioda. Ti objekti raspisom nisu smatrani posebno vrijednima u kontekstu nasljeđa i predviđeni su za uklanjanje. Raspis je ostavio autorima da ponude programska rješenja sadržaja u okviru objekta, kao i oblikovanja za objekte planirane za drugu fazu, uz napomenu da „treba voditi računa o proširenju stambenog fonda grada“.

Žiri, koji je ocjenjivao pristigla konkursna rješenja, je radio u sastavu Anatol Kirjakov, autor generalnog urbanističkog plana Banjaluke iz 1952. godine, potom Momir Kapor i Ismet Hadžimujagić iz NOG-a, Ibrahim Maglajlić i Franjo Hurle iz Fabrike celuloze, te predstavnici republičkih saveza arhitekta: Danilo Fürst ispred Slovenije, Ivo Geršić ispred Hrvatske, Branislav Marinković ispred Srbije i Esad Kapetanović ispred Bosne i Hercegovine. Na konkurs je pristiglo 19 radova. Prva nagrada nije dodijeljena. Druga nagrada je dodijeljena Dušanu Marčeti i Vladi Šulovskom iz Rijeke, dvije treće nagrade su dodijeljene Premužaku i Moslavcu iz Ljubljane, te Peterčiću, Ivanu Štrausu i Nikoli Dobroviću iz Sarajeva. Tri od četiri dodijeljene otkupne nagrade su pripale arhitektima iz Hrvatske. Otkupljeni su radovi arhitektonskih timova Poljičak i Hitil; Jovčić, Кolonić i Кućan, te Dragutin Кunc i Mirjana Ivanović–Кunc, sva tri tima iz Zagreba. Autori četvrtog otkupljenog rada bili su sarajevski arhitekta Husref Redžić i tadašnji studenti Vera Ćemalović i Branko Bulić. Sadržaji predloženih rješenja nisu sačuvani u cjelosti, tek nekoliko fotografija maketa i crteža. Svi prijedlozi su uvažili uslove raspisa formiranjem višespratnice i predviđenim uklanjanjem objekata na zapadnoj strani Gospodske ulice, potom prvog činovničkog Paviljona i zgrade stare Željezničke stanice „Grad“ u drugoj fazi realizacije. Usljed smanjenja već osiromašenog građevinskog fonda, a nažalost ne zbog uništenja tog graditeljskog nasljeđa, do realizacije te druge faze nikada nije ni došlo.

Ipak, niti realizacija prve faze nije uslijedila odmah po okončanju konkursa. Tek je banjalučki arhitekta Josip Vidaković oko 1960. godine pristupio izradi modifikovanog rješenja za prvu fazu, odnosno za soliter. Josip Vidaković je bio jedan od uticajnijih arhitekata svog vremena u Banjoj Luci. Diplomirao je arhitekturu 1949. na Sveučilištu u Zagrebu, a svakako je najvažniju ulogu u gradu odigrao u planovima za obnovu grada nakon zemljotresa 1969. godine, kada je obavljao dužnost direktora gradskog Urbanističkog zavoda. Pored projekta za soliter na Kastlovom ćošku, ističe se projekat Kreditne banke  na mjestu Vancaševe Filijale Zemaljske banke uklonjene nakon zemljotresa, nadomak gradskog parka „Petar Kočić“.

Vidakovićevo rješenje za prvu fazu je predstavljalo fuziju konkursnih radova uz prenamjenu funkcija po etažama i same vertikale gabarite. Projektom je predviđen objekat više spratnosti u odnosu na konkursna rješenja. Uz prizemlje namjenjeno za robnu kuću, Vidakovićevo rješenje je imalo 13 spratova, od koji su prvi i poslednji trebali da ugoste restoran, dok bi ostali spratovi imali funkciju hotela za samce. Projekat je obuhvatio izgradnju još dvije administrativne zgrade smještene u Gospodskoj ulici, koje bi bile povezane sa soliterom putem pasaža. Realizacija administrativnih zgrada planirana je kao druga faza projekta, što je podrazumijevalo rušenje istorijskih struktura, kako je već bilo predviđeno u prethodnom konkursu. Međutim, nove promjene u funkciji projektovanog prostora su se desile 1964. godine. Prvo su etaže hotela za samce prenamijenje u stambene i poslovne prostore, namjenjene za prodaju i iznajmljivanje, a potom je došlo i do potpunog napuštanja ideje da se uprava Fabrike celuloze useli u objekat.

Iste godine se konačno pristupilo izvođenju tada najvišeg objekta u Banjoj Luci sa prizemljem sa funkcijom trgovine i 13 etaža sa administrativnom funkcijom za više lokalnih preduzeća, među kojima je dominantan bio „Rudi Čajavec“. Takva funkcionalna podjela je suštinski očuvana do danas. Radovi su završeni 1967. godine, a izvođač radova je bio Građevinsko preduzeće „Krajina“, koje je kasnije stilizovanu siluetu solitera implementiralo u logotip preduzeća, dijelom očuvan i danas.

Usljed činjenice da konkursni radovi nisu sačuvani u cjelosti, nije moguće napraviti kompletnu komparativnu analizu izvedenog i nagrađenih rješenja. Sa sigurnošću se može konstatovati da je oblikovanje fasade tima Marčeta / Šulovski i Poljičak / Hitil uticalo na Vidakovića, koji je projektovao smirenu modernističku kompoziciju, ispostaviće se kasnije, u potpunom neskladu sa okolinom. Upravo je prvobitno rješenje volumetrije i fasada Marčete i Šulovskog od strane žirija svojevremeno istkanuto kao veoma uspješno. Volumetrijski, objekat je monolitna vertikala, a prizemlje je dodatno naglašeno isturenjem koje prominira prema trgu i Titaniku. Fasade su materijalizovane bijelim i sivim mermerom; fasada orjentisana ka trgu rješena je naizmjeničnim horizontalama sivog mermera i neprekinutog fasadnog ostakljenja, dok su ostale riješene sa bijelim mermerom i parcijalnim vertikalnim zonama sa prozorima i sivim mermemom. Kako do realizacije druge faze nije došlo, to su istorijski objekti Gospodske ulice, činovničkog paviljona i stare željezničke stanice sačuvani. Titanik je nakon oštećenja u zemljotresu 1969. godine značajno oštećen i nakon zemljotresa uklonjen, čime je i soliter ostao u neskladu kao usamljena vertikala na oslobođenom prostoru novoformiranog trga okružen istorijskim objektima. Tek je krajem 1978. godine gradnjom Robne kuće „Boska“ slika trga upotpunjena arhitekturom kasnog modernizma sa produktivizmom, čime je još jače naglašen kontrast između istorijskih slojeva koji čine jezgro grada i realizacija na trgu.

Objekat je tokom vremena prošao kroz više prenamjena, te se arhitektura spoljašnjosti promijenila najviše neprimjerenim dogradnjama u prizemnoj i prvoj spratnoj etaži, dok su materijalizacija i oblikovanje vertikale sačuvane u većoj mjeri sa prisutnim komercijalnim reklamama velikog formata i spoljnim jedinicama klima uređaja koji narušavaju originalnu estetiku arhitekture.

Upravo su promjene posjednika još od faze planiranja, pa onda i tokom same eksploatacije uticale na činjenicu da objekat sa istoriografske strane nema jedinstven naziv. Najčešće se može identifikovati sa okružujućim toponimima kao poslovni soliter na Kastlovom ćošku, soliter „Čajavec“ ili poslovni soliter na Trgu Krajine.

Za malu lokalnu sredinu objekat je bio prostorna dominanta, a gradnja veliki poduhvat, pa su objavljeni i kvantitativni pokazatelji u vezi sa izgradnjom: „Ova impozantna građevina ima 72 prostorije na 12 spratova, a povezivaće ih dva lifta. Inače, u njenu izgradnju je utrošeno 150 tona željeza, preko 1500 kubika betona, zatim, 1985 kvadrata mermera. Zgrada ima 288 velikih, trokrilnih prozora , koji su „progutali“ oko 1750 kvadratnih metara stakla.“

---

Literatura:

J.B. Savić, “Moderno i vernakularno u procesu urbane transformacije Banjaluke: doktorska disertacija,” [J.Savić], Beograd, 2013.

J. Savić, “Arhitektonska scena Banje Luke i hrvatski autori: modernizacija maloga grada”, Prostor, vol.20, br. 2(44), str. 402-413, 2012. [Online]. Dostupno na: https://hrcak.srce.hr/94946.

„Neboder na Kastelovom ćošku“, Krajiške novine (Banjaluka), 28. avgust 1960, str. 5.

H. Beganović, „Preuređuje se Kastelov ćošak“, Glas (Banjaluka), 27. januar 1964, str. 9.

D. Momčilović, „Dovršena najviša građevina“, Glas (Banjaluka), 20. novembar 1967, str. 1.

D(ragiša). Sp(remo), „'Kastelov ćošak’ očekuje stanare“, Glas (Banjaluka), 18. decembar 1967, str. 5.