Autor: Ninoslav Ilić
Trebinje je grad koji se u poslednjih nekoliko godina užurbano mijenja, dobijajući objekte različitog kvaliteta. Ovaj grad se po tome ne razlikuje mnogo od većine drugih gradova u našem okruženju, tako da postojeće tendencije u arhitekturi nisu samo lokalnog karaktera, već se u većoj ili manjoj mjeri mogu pratiti u gotovo svim urbanim centrima bivše Jugoslavije.
Trebinje je imalo sreću da se u urbanističkom smislu nije mnogo promijenilo u poslednjih nekoliko decenija, ali se tendencije na tom polju uveliko intenziviraju, postepeno nadomješćujući izgubljeno vrijeme. Svaka urbana sredina je podložna stalnim izmjenama i to nije nešto od čega treba zazirati, osim ukoliko su promjene na urbanom nivou rađene neplanski i nepromišljeno. Osnova zdravog razvoja svake sredine je promišljanje i nadzor nad njegovim urbanističkim razvojem i promjenama. Ukoliko promjene nastaju stihijski i bez jasno definisanih uticaja na uže i šire gradsko područje, pozitivni uticaji novoprojektovanih situacija su na vrlo niskom nivou. Unutar malih urbanih sredina, kakvo je Trebinje, svaki negativni uticaj na već uspostavljeni stepen urbanog razvoja često zna biti vidljiviji i jasniji nego kada se radi o većim gradskim centrima.
Poznati američki arhitekta Luis Kan vjeruje kako sve ono što se sada projektuje i gradi, kao i ono što će se u budućnosti projektovati i graditi ima korijene u prošlosti, te da je ono samo drugačija interpretacija već viđenog. Ako stvari percipiramo iz ovoga ugla lako dolazimo do zaključaka da kontinuitet u arhitektonskoj praksi ne prestaje od vremena stare Grčke, Rima, Renesanse, pa sve do savremenih arhitektonskih izraza. Za većinu korisnika otvorenih gradskih prostora, najvažniji način njihovog doživljaja je onaj koji se dobija sagledavanjem. S tim u vezi, bogatstvo vizuelnog doživljavanja lokacije je od izuzetnog značaja u urbanističkom projektovanju. Vizuelni doživljaji se upotpunjavaju i doživljavanjem prostora drugim čulima. Zbog toga, da bi određeni ambijent bio uspješno urbanistički osmišljen i na pravi način zadovoljio neke od potreba krajnjih korisnika, od velikog je značaja kombinovati vizuelne kvalitete sa onim sadržajima koji će ljudima aktivirati i receptore mirisa, zvuka, dodira, kao i pokret. Prilikom kvalitetnog osmišljavanja gradskih sredina, neophodno je da projektant napravi jedan korak dalje od fiksne slike prostora, što kod nas najčešće nije slučaj, te da korisnicima omoguči raznovrsnost doživljaja lokacije tokom različitih vremenskih perioda. Vizuelno bogatstvo prilikom sagledavanja se može postaviti u direktnu zavisnost od vizelnih kontrasta koji unutar određenog strukturalnog konteksta postoje. Bogatstvo doživljaja urbane aglomeracije između ostalog zavisi i od broja vizuelnih elemenata koji se nalaze na predmetnoj lokaciji, kao i od njihovih međusobnih odnosa.
Trebinje je grad koji je prepoznat kao sredina koja ima visok stepen vizuelnog kvaliteta. Polivalentnost gradskog tkiva je uveliko doprinijela takvom doživljaju ovoga grada. Trebinje gaji dugu tradiciju urbanog kontinuiteta, a tragovi različitih kultura i kulturnih uticaja vidljivi su gotovo na svakom koraku. Ovaj karakter i kvalitet koji je na vrlo uspješan način inkorporiran u grad kakav danas imamo, treba posebno njegovati, poštujući i koristeći sve potencijale koji su se stvarali vijekovima unazad. Međutim, zabrinjavajući je trend koji je već duže vrijeme prisutan na nivou urbanog razvoja grada, a tiče se upravo odnosa naslijeđenih urbanih cjelina, koje su prečesto prepuštene rušenju i potpunom preoblikovanju, čime se nepovratno gubi na jednom od najbitnijih i najvećih arhitektonskih potencijala Trebinja. Promjene ovoga tipa su vidljive kako na nivou Starog grada, naselja Krš, tako i drugih cjelina koje su bez kvalitetnog nadzora prepuštene stihijskim promjenama. Na ovaj način trajno se ostavljaju nesagledive posljedice na arhitektonsko nasljeđe ovoga grada.
U nedavnom razgovoru za Jutarnji list povodom 55 godina bavljenja arhitektonskom kritikom i teorijom arhitekture, arhitekta Tomislav Premerl između ostalog kaže kako je „ugroženost baštine vječna tema, a stvarnih djelatnih pomaka u zaštiti vrlo je malo. Zaštita i očuvanje djelatno je moguće tek i samo uz striktne mjere zakona, a tek onda slijedi edukacija i mjere odgoja društva, obrazovanje, građenje svijesti ljudi, sve to kao dugotrajan proces.”
KAKO DO KVALITETNE ZAŠTITE ARHITEKTONSKOG NASLJEĐA?
Arhitektonsko nasljeđe predstavlja jedinstven resurs, nezamjenljiv izraz bogatstva i raznolikosti naše prošlosti. Da bi neki objekat ili prostorni kontekst bio prepoznat kao arhitektonska baština, ne mora samo da ima veliki umjetnički značaj, već taj status mogu da dobiju i jednostavniji primjeri vernakularne arhitekture. Planski osmišljeno održavanje, adaptacija i ponovna upotreba može dovesti do toga da arhitektonsko nasljeđe dobije na dodatnom značaju sa estetskog, ekološkog ili ekonomskog aspekta, čak i onda kada izvorna funkcija mora biti promijenjena.
Mišljenja sam da Trebinje u što skorije vrijeme treba da započne rad na jednom strateškom dokumentu koji bi se pozabavio pitanjem arhitektonskog naljeđa i to kroz nekoliko bitnih stavki:
- evidentna je potreba formiranja jedinstvene evidencije objekata od arhitektonskog značaja za grad, a ona treba da uključi sve strukture ili dijelove struktura koje su prepoznate kao prostori od arhitektonskog, istorijskog, arheološkog, umjetničkog, kulturnog, naučnog, društvenog interesa
- nadležni organ bi trebao biti obavezan da aktivno radi na očuvanju naslijeđenog karaktera mjesta i gradskih predjela koji su prepoznati kao zone od posebnog arhitektonskog, istorijskog, arheološkog, umjetničkog, kulturnog, naučnog, društvenog interesa
- planovi razvoja moraju uključivati ciljeve za zaštitu takvih struktura i očuvanje karaktera takvih područja, te osigurati pravilno i održivo planiranje i razvoj
- zaštitom predmetnih lokacija stvorile bi se dodatne obaveze i odgovornosti prema vlasnicima ili korisnicima zaštićenih struktura u vidu održavanja, a nadležna tijela bi imala veća ovlaštenja kako bi se osiguralo da objekti nisu u opasnosti zbog prepravki, rušenja ili zanemarivanja. Nadležni organi bi imali obavezu da odezbijede grantove s ciljem pomoći prilikom održavanja ovakvih objekata.
Ipak, koliko se urbanim promjenama na nivou Trebinja olako pristupa, možda je i najbolje sagledivo iz primjera Sjevernog logora, koji po svemu sudeći odbrojava svoje poslednje dane. Ovaj kompleks nekadašnje Austro-Ugarske kasarne, građen od 1879. – 1884. godine nalazi se u samom gradskom jezgru, direktno se nalanjajući na glavnu gradsku ulicu, sa jedinstvenim i introvertnim ambijentom, koji se nije mnogo promijenio od vremena svog nastanka do danas. Trebinje nema nikakvu strategiju kada je u pitanju upravljanje njegovim arhitektonskim nasljeđem, pa nije ni čudo što se neke od najambijentalnijih gradskih zona olako mijenjaju i degradiraju.
Da bi se bolje razumjelo o kakvim potencijalima prostora, kakav je Sjeverni logor, govorim možda je najbolje navesti nekoliko primjera iz svijeta na osnovu kojih možemo vidjeti u kom pravcu bi se taj i slični prostori trebali razvijati. Na ovaj način bi nivo urbaniteta grada bio podignut na daleko veći nivo, stvarajući preduslove za jačanje i razvijanje niza pratećih kulturnih sadržaja koje Trebinju više nego nedostaju ili su na vrlo niskom nivou razvoja.
THE DESTILLERY HISTORIC DISTRICT, TORONTO, KANADA
Prije desetak godina manja skupina graditelja vizionara i preduzimača je odlučila da stvori jedan sasvim drugačiji ambijent u Torontu. Za oko im je upala skupina napuštenih viktorijanskih industrijskih objekata, proglašenih nacionalnim arhitektonskim nasljeđem, te su odlučili da ih spasu od propadanja i transformišu u jedan jedinstven i uzbuljiv ambijent, prostor kojim će se grad ponositi. Cilj je bio formirati zonu koja će aktivirati čula, mjesto na kome bi ljudi mogli razmijeniti postojeće i spoznati nove ideje, uživati u dizajnu i umjetnosti, te stvoriti uslove za jedan novi način življenja i rada. Ovaj prostor je zamišljen kao mjesto na kome će se kreativni umovi sretati, družiti i raditi, te stvoriti ambijent u kome bi se imao osjećaj da granice ne postoje i da je sve moguće.
U proces revitalizacije su bile uključene brojne zanatlije koje su znale da rade sa drvetom, kao i tehnikama gradnje u kamenu i opeki iz 19. vijeka. Uložen je ogroman napor kako bi se iskoristilo i očuvalo što više originalnih materijala, te da se isti brilijantno uklope sa savremenim materijalima i tehnologijama. Konačan rezultat je vrlo uspješan spoj starog i novog, inspirativna kombinacija viktorijanske industrijske arhitekture i inovativnog dizajna i kreativnosti 21. vijeka; jedinstven ambijent isprepleten autentičnim radnjama, restoranima, studijima, galerijama, kafićima…
| Fotografije |
VENECIJANSKI ARSENAL, VENECIJA, ITALIJA
Venecijansko bijenale 2017. godine odvija se u jedinstvenom prostoru venecijanskog Arsenala. Ovaj ambijent je nekada bio centralno brodogradilište Mletačke republike, a njegova izgradnja je počela 1104. godine. Veliki dio ovoga kompleksa je uništen tokom napoleonske vladavine nad Venecijom, da bi poslije bio obnovljen. Danas se Arsenal koristi kao izložbeni prostor Venecijanskog bijenala. Unutrašnjost je organizovana po principu open space izložbenih hala, koje kararteriše potpuno ogoljena i jednostavna veza između venecijanske opeke i masivne drvene krovne konstrukcije. Ovakav prostor, ogoljen do sopstvene srži, se pokazao kao idealna kulisa unutar koje se kreativnošću raznih umjetnika širom svijeta oblikuju jedinstveni i inovativni mikro svjetovi.
| Fotografije |
Sublimirajući i izvlačeći sve najbolje kvalitete ovakvog pristupa korištenju ambijenata i graditeljskih cjelina sa jakim i jasno definisanim elementom arhitektonske vrijednosti, vidljivo je da bi Trebinje umnogome bilo na većem stepenu kulturnog i arhitektonskog kvaliteta da je bilo svijesti da se naslijeđenim arhitektonskim cjelinama pristupa promišljenije, a ne linijom manjeg otpora u vidu rušenja. I pored toliko istorijskih cjelina, kulturno – istorijskih spomenika, jasno je da u Trebinju ne postoji razvijena svijest o održivom pristupu kulturnom nasljeđu, koje bi se baziralo na prepoznavanju njegovih kvaliteta i korištenja istih s ciljem daljeg razvoja i adaptacije. Samo se kroz inkorporaciju i zaštitu postojećih i naslijeđenih struktura, a ne njihovim rušenjem, može dobiti na dodatnom kvalitetu arhitektonskog izražaja, koji vrlo često bezličnim, novoprojektovanim strukturama nedostaje. Siguran sam da se kroz određena finansijska sredstava uložena u oživljavanje i revitalizaciju kvalitetno zidanih kamenih struktura Sjevernog logora, mogao stvoriti jedinstven i neponovljiv ambijent, koji bi funkcionisao kao novi kreativni urbani reper grada i regije. Rušenjem prvo zapadnog, a poslije i ostalih dijelova kompleksa, Trebinje, ali i širi prostor su zauvijek izgubili priliku da se takve ideje otjelotvore. Imajući u vidu činjenicu da ovaj grad obliluje neiskorištenim i neizgrađenim prostornim kapacitetima za širenje i formiranje novih urbanih zona, agresivne promjene na nivou gradskog jezgra nemaju nikakvu logičku opravdanost. Krajnji rezultat ovakvog nepromišljenog pristupa oblikovanju grada je možda najuočljiviji na stambenom kompleksu bivšeg Agrookop-a, koji gotovo da sublimira svu negativnost ovakvog pristupa urbanom planiranju. Uopšte gledano, stiče se utisak kako je na našim prostorima promišljanje i bavljenje urbanim planiranjem grada, na vrlo niskom nivou i da mu se pristupa stihijski i nedovoljno ozbiljno, te da sve ono što se još uvijek izučava kroz studije arhitekture svodi na nivo akademskih teorija bez tendecija ka praktičnom otjelotvorenju.
Sve dok Trebinje ne shvati značaj problematike nepostojanja strateškog i stučnog odnosa prema arhitektonskom nasljeđu, njegovoj zaštiti i upravljanju, stvari se neće mrdnuti sa mrtve tačke, a nestajanje starih ambijentalnih cjelina, koje ovaj grad čine autentičnim i različitim od bilo koga drugog mjesta, postaće sve učestalije i drastičnije.
| Fotografije sjevernog logora |
Datum objavljivanja: 14.03.2018.
