Tekst predstavlja zajednički stav Upravnih odbora Asocijacije arhitekata u BiH i DocomomoBH o rušenju Partizanskog groblja u Mostaru.
Uništavanje antifašističkih spomenika je sistematično – takva treba biti i stručna, institucionalna i građanska odmazda
U julu 1997. godine Bogdan Bogdanović zapisao je svoja sjećanja o izgradnji Partizanskog groblja u Mostaru. Velikodušno dijeleći niz vanredno emotivno opisanih uspomena na petogodišnju gradnju “mostarskog akronekropolisa”[i] autor je čitaocima omogućio nešto sasvim posebno i rijetko moguće: da već prebogatu polisemiju ovog mjesta upotpune skrivenim značanjima materijalnosti i materijala – njihovog porijekla, fizičkih osobina i tehnika obrade.
Tako saznajemo da je kosmo-poetika “Partize,” tek nagovještena njenim mističnim reljefima, zapravo tiho potvrđena upotrebom krečnjaka, kamena o kome su graditelji-alhemičari vjerovali da je “dete sunca i meseca i da je upravo zato izuzetno povoljan, čak predodređen za klesanje nebeskih pojava.”[ii] Takođe saznajemo da je izgrađena uz “pesmu bez reči” korčulanskih majstora klesača, koji su sa svog otoka preselili u Mostar ne samo svoje alatke, već i spartansku cehovsku etiku prema kojoj se zanatski rad i svakodnevni život ne mogu smisleno razdvojiti: “posao su obavljali pobožno, gotovo liturgijski: njihova zvonka, horska liturgija klesanja trajala je s manjim prekidima punih pet godina.”[iii] Konačno, tekst govori i o dirljivoj, sudbinskoj povezanosti Partize i starog grada posredstvom preseljenog materijala koji je, uz “vekovne tragove dima” ili “klacifirane mahovine” prenosio “iz jednog vremena u drugo čestice memorije i duh pijeteta”: “Spomenik je građen sporo, mukotrpno, (…) pa i od kamena od starih mostarskih kuća, koje su vreme i urbanizam već uveliko rušili, a familije su rado poklanjale kamenu građu.”[iv]
Ovo svjedočanstvo o materijalnoj upletenosti Partizanskog groblja u građenje i razgrađivanje Mostara (odnosno ono što birokratski svijet zove “urbani rast i razvoj”), uklapa se u širu istorijsku sliku ranih 1960ih godina jugoslovenskog urbanizma, prirode i društva. Ovaj trenutak neponovljenog intenziteta ekonomskog progresa Socijalističke Jugoslavije bilježen je u prostoru podjednako putem izgradnje predgrađa – infrastrukture, fabrika i naselja “spavaonica” – i transformacija istorijskih gradskih jezgri.
Do polovine 1960ih, nestajanje lokalno specifičnih obilježja pojedinih jugoslovenskih regija isprovociralo je definisanje slabe ali odabrane “opozicije” u disciplinarnim arhitektonskim ali i akademskim humanističkim krugovima. Neki, poput istoričara umjetnosti Grge Gamulina, borili su se publicistikom, drugi, poput Bogdanovića, pak spomeničkom arhitekturom pažljivo upisanom u pejzaž. Gamulin je u svom tekstu “Prostori u regijama,” objavljenom 1966, godinu dana nakon inauguracije mostarskog partizanskog groblja, gorko kritikovao “urbanizam rasutih tijela” nastao prema “teoriji prožetoj bezobzirnom ironijom tehnokrata.”[v] Posljedice te bezobzirnosti ilustrovao je primjerom nove četvrti upravo Korčule koja “sa mora djeluje kao ‘šaka u oko,’ a unutrašnji urbanistički doživljaj nelagodan je i estetski prazan.”[vi] Stvaralački akt, proveden na crtaćem stolu, tvrdio je Gamulin, nije počeo iznutra, iz intuiranja “susjedski organiziranog života koji je nekada stvorio staru Korčulu na poluotoku.”[vii]
Usred “diktata univerzalnosti,” koji je kanalisala nagla jugoslovenska industrijalizacija, elementi ovakvih, lokalno specifičnih tradicija stanovanja i rada morali su se činiti vrijednim referencama za autore poput Bogdanovića, koji su nastojali na prožimanju savremenih zadataka i vanvremenskih, arhetipskih tema. Tako je zanatska “pobožnost” korčulanskog klesarskog ceha, putem “alhemije kamena,” ceremonijalno i simbolično ugrađena u mostarsko partizansko groblje.
Ovakva autorska strategija Bogdana Bogdanovića, prebogata značenjima i emotivnim asocijacijama, stajala je u oštrom kontrastu sa potpuno racionaliziranim sistemom jugoslovenskog (samo)upravljanja koji je oblikovao politike sjećanja i obezbjeđivao sredstva za njihovo sprovođenje. Tako iz Bogdanovićevog svjedočanstva saznajemo o njegovoj strepnji da simbolični kapital stvoren izgradnjom partizanskog groblja neće do kraja opravdati stvarne tržišne troškove izvedenih radova, u koje je, prema sopstvenim riječima, “uvalio” građane Mostara.
Mjerenje cijene komemoracije “bezgraničnog, naivnog samopožrtvovanja” mostarskih “palih antifašističkih boraca, takoreći još dečaka i devojčica,” sigurno je dopirinijelo njegovoj procjeni da je jugoslovensko društvo, već ranih 1960ih godina, predstavljalo jedno “već uveliko mirnodopsko, spokojno, birokratsko, pa i bezosećajno mentalno i moralno okruženje.”[viii]
U Bogdanovićevoj suptilnoj, kao i u Gamulinovoj eksplicitnoj rezignaciji lako prepoznajemo trajnu temu modernosti: suprotstavljenost između tradicije i progresa, emocije i racionalizacije, etike i birokracije. Sagledan kao državni alat pacifikacije jugoslovenskih etno-nacionalizama, mostarski memorijal može nam se na trenutak učiniti u potpunosti integrisan u “birokratski, bezosećajni sistem” sračunat na ekonomski rast i razvoj socijalističkog društva. Štaviše, rušenje mostarskih tradicionalnih kuća i ugradnja njihovog kamena u potporne zidove partizanskog memorijala živa je i ponešto naivna ilustracija već precitirane crtice njemačko-jevrejskog kulturnog kritičara Waltera Benjamina o “anđelu istorije.” Inspirisan čudnovatim anđelom na slici Paula Kleea iz 1920. godine, Benjamin je zamislio njegov prinudni let podstaknut “olujom koja puše iz raja.” Pišući 1940. godine, u osvit povratka fašističkog terora, Benjamin je anđelove razrogačene oči i razjapljena usta interpretirao kao izraz zapanjenosti: “Ono što mi vidimo kao niz događaja, on vidi kao jednu jedinu katastrofu što neprekidno gomila ruševine preko ruševina i baca mu ih pred noge. Rado bi se zaustavio, budio mrtve i sastavljao ono što je razbijeno. Ali iz raja duva tako snažna oluja da mu je razapela krila i anđeo više ne može da ih sklopi. Ta oluja ga nezadrživo goni u budućnost, kojoj okreće leđa, dok gomila ruševina pred njim raste do neba. Ono što nazivamo napretkom jeste ta oluja.”[ix]
Angelus Novus, Paul Klee (1920), https://en.wikipedia.org/wiki/Angelus_Novus
Ponovljeno, detaljno, gotovo filigransko, uništenje Partizanskog groblja u Mostaru[x] nije lako definisati i smjestiti unutar Benjaminove alegorije o progresu. Da li je masakrirani kamen moguće shvatiti kao ponovnu transformaciju materijalnog, artefakt koji svjedoči o razvoju prostornog okvira jednog sasvim specifičnog, bosansko-hercegovačkog društva? Ili je on lokalizirani materijalni učinak ustajanja ekstremne desnice koje je primjećeno širom svijeta?[xi] Da li ga i kako možemo smisleno pozicionirati u odnosu na (već prilično klimavu) tezu da tehnološki, naučni, infrastruktuni napredak (prisutan u kakvoj-takvoj mjeri i u Bosni i Hercegovini) podrazumijeva napredak ljudskog društva kao cjeline? I, najvažnije, kako arhitektonska struka, koja još uvijek baštini opterećenje obaveze da naročito dobro razumije razvoj gradova i teritorija, može da, ne samo tumači ovakve događaje već i djeluje shodno njihovom značenju u našem društvu.
Na nivou očiglednog i lokalnog, uništenje Partizanskog groblja je izraz protesta i netrpeljivosti nekoga (ili nečega) prema tekovinama antifašističkih ideja nastalih u toku dva svjetska rata. Svaka daljnja interpretacija, međutim, zapinje o krhotine silovanih značenja i luta po balkanskoj izmaglici logike i smisla ostataka onoga što se u 20. vijeku još iskreno nazivalo “vrijednosti međunarodne zajednice.” Dezorjentaciji doprinosi i razvodnjavanje i prečesta upotreba pojma “fašizam,” koji se u našem digitalnom konzumerizmu tuđih mišljenja, u obliku “tvitova” i “postova,” pokazao kao naročito efektno oružje za osudu preširokog spektra (ponekad i trivijalnih) društveno kontraverznih ponašanja.
Zato vrijedi podsjetiti se da naši antifašistički spomenici, građeni između 1945. i 1990. godine u gradovima, uz gradove ili u planinskim i dolinskim bespućima, na mjestima važnih događaja narodno-oslobodilačke borbe, mogu cijeniti i voljeti (a time i prezirati i mrziti) na nekoliko različitih načina.
Na onom “površnom” nivou estetskog epifenomena, spomenici NOBa izazivaju upečatljiv, često spektakularan vizualni doživljaj. Ovaj, u svjetskim razmjerama sasvim originalni žanr memorijalne pejzažne skulpture crpi svoju snagu, ne samo iz majstorske kontrole forme već i iz njene kompozicione “saradnje” sa prirodnim okruženjem. Za posjetioce iz inostranstva, ovo su mjesta misteriozne katarze, gdje se na bazi poluinformacija ili totalnog neznanja slučajnog turiste o događajima koje spomenik obilježava, rasplamsava intuitivna empatija i svijest o naslućenoj grandioznosti njihovih značenja. Na ovoj formalističkoj empatiji se, u velikoj mjeri, temelji i razmjena i “lajkanje” fotografija spomenika NOBa na globalnim društvenim mrežama, čiji je intenzitet u toku posljednje decenije izazivao frustraciju kulturnih radnika na prostoru bivše Jugoslavije.[xii] Oni su opravdano kritikovali kulturnu aproprijaciju naših spomenika od strane svjetske publike, ukazujući na površnost i, čak, novi brend “orjentalizma,” gdje se oni integrišu u plitko definisanu hladnoratovsku reprezentaciju totalitarne Istočne Evrope kao egzotične i inferiorne destinacije, nad kojom su primat i superiornost Zapada neupitni.[xiii]
Ovakva, udaljena recepcija naših spomenika stoji u oštrom kontrastu sa informisanom emocijom i direktnom memorijom onih naših građana koji su živjeli realnost NOBa i onih koji su lično svjedočili usponu i padu socijalističko-jugoslovenskog društva. Na ovom, “dubokom” nivou razumijevanja, spomenici su označitelji, ne samo partizanske borbe i pobjede nad fašizmom, već i jednog stila svakodnevnog života, obilježenog pouzdanim društvenim standardom, ali i sveprožimajućim sistemom specifično jugoslovenske duboke države čije kontradikcije ne prestaju biti sredstvo savremene političke inspiracije i manipulacije desnice na našim prostorima. Ono što desnica, međutim, prešućuje, kada organizovano uništava spomenike NOBa, je da su oni samo naročito primjetni dijelovi jednog organizma izgrađene okoline koji čine škole, bolnice, stambene zgrade, sportske hale, putevi, mostovi i elektrane, čiju organiziranost i solidnost još uvjek nismo uspjeli dostojno nastaviti.
Sistematično uništavanje ovih mjesta memorije koje preduzima desnica (na čelu Bosne i Hercegovine u toku posljednje tri decenije), bilo nemarom ili direktnom destrukcijom, čini nam se zato nekonzistentno, lijeno, kukavičko i neinteligentno. Jer da je sračunata na ono što je zaista važno, a to je osmišljavanje novog održivog društveno-ekonomsko-prostornog organizma, režimska desnica bi, ne razvaljivala, već integrisala i razvijala simbolički kapital koji na svjetskoj kulturnoj sceni predstavlja površno, hipstersko oduševljenje našim spomenicima NOBa.
Neka bolja, prosvjetljenija i prosvećenija uprava bi, pak, otišla i korak dalje i smjestila svoju strategiju na nivo koji, u nedostatku boljeg termina, možemo nazvati “srednjim” – u sredini, između “površnog” i “dubokog.”
Na ovom nivou, koji je već slabašno, ali jasno definisan političkim stavovima stare ljevice u “zelenoj“ transformaciji, ali i istorijom neopterećenih, ekološki osvještenih milenijalaca, antifašistički sadržaj i uzbudljiva, upadljiva forma ponovo bi se sastali, u svrhu razvoja boljeg bosansko-hercegovačkog društva. Strategija ponikla na ovom nivou podrazumijevala bi beskompromisnu potvrdu antifašističkih vrijednosti u prošlosti, sadašnjosti, budućnosti i zauvijek (jer uz isključivanje drugih i drugačijih naročito Bosna i Hercegovina ne bi postojala); objektivnu, kritičku edukaciju o moćnom “organizmu” bivše države i njegovim kontradikcijama; kao i posvećeno materijalno održavanje memorijalnih kompleksa NOBa, uključujući spomenike i njihovo neposredno okruženje.
Nagrade za ovaj napor mogle bi biti mnogostruke. Razvoj turizma kroz antifašistički tematizirane kulturne rute i prihodi koje od njega mogu imati lokalne zajednice samo je najočiglednija od njih. Druga, manje očigledna, bilo bi postizanje kompromisnog ali istorijski utemeljenog zvaničnog narativa o prostoru države koja je stvorila spomenike NOBa. Ovakva pragmatična prezentacija mogla bi reinterpretirati iskustvo naše moderne arhitektonsko-urbanističke istorije u pozitivnom svjetlu, prevazići dominantni narativ o društvu rođenom u gnusnoj katastrofi 1990ih godina i proglasiti bezrezervno prihvatanje i kontinuitet tekovina modernosti i modernizacije naših gradova i teritorija. Treća, odložena i nesigurna ali plemenita i uzvišena, bila bi mogućnost naše male zemlje da u svjetskom kulturno-političkom polju punopravno promoviše antifašističke vrijednosti, koje svakako baštini.
Ovakvo sagledavanje napora i nagrada podrazumijeva ništa manje od strateškog planiranja politika memorije, u kome participacija građana mora dobiti novu i važnu ulogu a arhitekti preuzeti značajan dio odgovornosti u prikupljanju i medijaciji kolektivne memorije i kolektivnih značenja.[xiv] Ako bi posljednje razaranje Partize poslužilo kao podsticaj arhitektonskoj disciplini, institucijama i građanima da počnu razvijati agendu za sistemsku rehabilitaciju naših spomenika NOBa, tada bi njen uništeni kamen mogao postati dijelom dijalektike lokalnog napretka, u Benjaminovim terminima. Bosansko-hercegovački istorijski izazov je, međutim, takav da bi njegovo uspješno ispunjenje značilo potpuno originalan civilzacijski iskorak, nemjerljiv kriterijima tehnološkog, naučnog i ekonomskog napretka – zvanična potvrda i promocija antifašističkih vrijednosti je prvi značajan miljokaz na tom putu.
Fotografija: Anida Krečo, februar 2021.
[i] “Bogdan Bogdanović: Mostarski grad mrtvih i Mostar – mrtvi grad,” preuzeto 20.06. 2022, https://lupiga.com/vijesti/bogdan-bogdanovic-mostarski-grad-mrtvih-i-mostar-mrtvi-grad?fbclid=IwAR3ramV8bg1i3kZGdWeuvtYySAdojeZmvadk2cGzb9tjmaQn_i8JwOdRQQs.
[ii] “Bogdan Bogdanović: Mostarski grad mrtvih.”
[iii] “Bogdan Bogdanović: Mostarski grad mrtvih.”
[iv] “Bogdan Bogdanović: Mostarski grad mrtvih.”
[v] Grgo Gamulin, “Prostori u regijama,” Život umjetnosti, no.1 (1966): 38-39.
[vi] Gamulin, “Prostori u regijama,” 44.
[vii] Gamulin, “Prostori u regijama,” 44.
[viii] “Bogdan Bogdanović: Mostarski grad mrtvih.”
[ix] Walter Benjamin, “Istorijsko-filozofske teze“, u Eseji (Beograd: Nolit, 1974), 79–90.
[x] Mirsad Behram I Meliha Kešmer, “Oskrnavljeno Partizansko groblje u Mostaru, najveća šteta dosad,” Radio Slobodna Evropa, preuzeto 15.6.2022,
https://www.slobodnaevropa.org/a/mostar-groblje-unisteno-partizansko/31899113.html
[xi] Vidi, na primjer: Cesáreo Rodríguez-Aguilera, “The Rise of The Far Right in Europe,” European Institute of the Mediterranean, preuzeto 15.6.2022, https://www.iemed.org/publication/the-rise-of-the-far-right-in-europe/, i Seth G. Jones, “The Rise of Far-Right Extremism in the United States,” Center for Strategic & International Studies, preuzeto 15.6.2022, https://www.csis.org/analysis/rise-far-right-extremism-united-states.
[xii] Jedna od dekontekstualiziranih prezentacija koje su zadobile najviše publiciteta bila je izložba fotografija Jana Kampenaersa is 2013. godine, vidi: “Top of the blocks: the world's strangest war memorials – in pictures,“ The Guardian, preuzeto 15.6.2022, https://www.theguardian.com/artanddesign/gallery/2013/jun/18/jan-kempenaers-spomenik-photography-in-pictures
[xiii] Vladimir Kulić, “Orientalizing Socialism: Architecture,Media and the Representations of Eastern Europe,” Architectural Histories 6, no.1 (2018), DOI: https://doi.org/10.5334/ah.273.
[xiv] Za izuzetan i inspirativan primjer ovakvog djelovanja vidi: Marko Barišić, Aida Murtić i Alisa Burzić, eds., Mostarska Hurqualaya – (Ne)Zaboravljeni grad (Bihać: Grafičar, 2017).
