Jednom je ispričao kako je kao dijete volio da sjedi kraj prozora dok pada snijeg i zuri u pahulje dovoljno dugo i dovoljno netremice, dok mu se ne učini da lebde nepomično u zraku, a on, kanabe na kome sjedi i ostali namještaj u sobi, pa i sama soba, lete nagore, “kao u nekom nevidljivom liftu,” ka neodredivom izvorištu snijega.
Svakako da je istraživaču, željnom strukturalnih poveznica, lako iščitati u ovoj crtici iz djetinjstva Ivana Štrausa, arhitekta Štrausa u povoju: silu kontrolirane percepcije i prostornog zamišljanja. Zar nisu, na kraju, njegove “kuće” sklone letenju i lebdenju na razne načine: Muzej avijacije u Beogradu aerodinamičan je i formom i sadržajem (“kaže Bata statičar, ‘nikada nisam imao veći prostor i manje stubova’”[i]), zgrada Elektroprivrede u Sarajevu testira granice konzolnih “izleta,” a originalna verzija nebodera UNIS se, prema riječima Nedžada Kurte, “rastače” u zraku i višestruko ostvaruje “princip lebdenja” visokih objekata.[ii]
01 Ivan Štraus u svom stanu, Jula 2016.
Iako je sam autor znao da slikovito bukvalizira ove tendencije svoje arhitekture (“moje se kuće uvijek uzdižu, rijetko kada pužu terenom”), teško je, naročito dok se stoji u sjeni Štrausovih struktura, ne upitati o tehnologiji ovog uzdizanja – svakako gradjevinskoj, ali i onoj široj, društvenoj.
Moguće je zamisliti da je Ivan Štraus čitao francuskog filozofa tehnologije Gilberta Simondona – ne samo zbog bogate lične biblioteke i privilegije kućne usluge prevodioca i lektora za francuski jezik u liku njegove voljene supruge Nermine, već i zbog mnogostrukog afiniteta u razmatranju tehnoloških egzistencija koji su izmedju ovih entuzijasta tehnologije uočljivi. Simondon, čiji je fragment doktorske teze objavljen upravo u godini Štrausovog diplomiranja na Arhitektonskom fakultetu u Sarajevu (1958), razmatrao je “načine postojanja tehničkih objekata”[iii] kao ravnopravnih protagonista kulturnog života, a ekonomske i društvene faktore vidio kao povezive jedino kroz “tehnički vodjenu organizaciju.”[iv]
02 – Muzej avijacije u Beogradu, jugoslovenski konkurs – prva nagrada, 1969 (vlasništvo fotografije: I. Štraus)
Aktualiziranje ovih teza u skorašnjim arhitektonsko-teoretskim diskusijama[v] nije jedini razlog za razumijevanje značaja Štrausovog djela mjereći razne načine njegovog nastanka zahvaljujući i, često, uprkos njegovom “tehnološkom miljeu”.[vi] Tih ranih 1960-ih godina, u vrijeme Štrausovog ulaska u arhitektonsko-kulturno polje socijalističkog Sarajeva, globalne transformacije ovog miljea urodile su prvim konceptualizacijama u arhitektonskoj teoriji, poput one britanca Reynera Banhama o razmedju “mašinskih doba”.[vii] Banham je kritizirao arhitekte prije-ratnog modernizma zbog površnog shvatanja tehnologija i materijala, a modernističku apoteozu mašine prezentirao kao stilski motiviranu “mašinsku estetiku.”[viii]
Za to vrijeme, Štraus je ulazio u prve disciplinarne obračune sa istom ovom generacijom, koju je u Sarajevu sugestivno predstavljao Juraj Neidhardt, i to sa sličnim argumentima. Neidhardtovo insistiranje na organskoj arhitekturi po nepisanim pravilima geografsko-istorijskog regiona smatrao je lokalističkim i skupo plaćenim zanemarivanjem trendova u konstrukciji i materijalima (“nisu imali pojma o, niti interesa za ono što se dogadja u svijetu”).
Deset godina kasnije, Štraus je opisivao Skenderiju Živorada Jankovića i Halida Muhasilovića kao emblem dolaska “jednog novog vala svježe generacije arhitekata uključenih u progresivne tokove arhitekture danas,”[ix] pri čemu je ova “svježina” proizilazila, izmedju ostalog, i iz “poznavanja i primjene složenih prostornih konstrukcija i savremenih materijala.”[x] Štrausovo višeslojno oduševljenje Skenderijom korespondiralo je, njemu savremenim, Banhamovim nastojanjima da opiše tehnologijom vodjenu i prožetu arhitekturu: pored etične “slikovnosti”[xi] koja je postignuta iskrenim uprizorenjem konstrukcije i materijala, u Skenderiji je upotreba novih tehnoloških rješenja, poput jednog od prvih sistema klimatizacije u Jugoslaviji, omogućila stvaranje dubokog “okruženja” – zatvorenog “dobro temperiranog”[xii] svijeta koji se je protezao nad zemljom, pod zemljom i u svim pravcima. Štraus je, u vrijeme pisanja ove eulogije Skenderiji, već testirao spregu “slikovnosti” i konstruktivno-materijalne pismenosti u konkursnom radu za Muzej avijacije u Beogradu (“prema nebu se može odnositi jedino koncentrična struktura, na primjer – kišobran”), a dimenziju dubokog interioriziranog okruženja u konkursnom radu za Novu zgradu opere u Sofiji (“razmjeravali smo odnose unutrašnjih putanja i prostornih dogadjaja – sala”). U 1972. je, kao novi urednik sarajevskog arhitektonskog žurnala ARH, bio spreman da proglasi kako su opredjeljenja -koja je Banham istovremeno pripisivao “novom brutalizmu” i “autre” arhitekturi – karakteristike “novog vala.”
03 – Nova zgrada Opere u Sofiji (koautor: H. Muhasilović), internacionalni konkurs – prva nagrada, 1973, (vlasništvo fotografije: I. Štraus)
Ove sličnosti u afinitetima izmedju Štrausa i Banhama nisu slučajne. Uprkos razlikama izmedju njihovih političko-ekonomskih mehanizama, i na Zapadu i u Jugoslaviji je ekonomski prosperitet prvih poslijeratnih decenija – uz redeistribuirajuću disciplinu države blagostanja – stvorio okruženje “dobro temperirano” za kulturnu proizvodnju u kome je bilo lako zamisliti objektivno kretanje tehnološkog progresa kao jedinu relevantnu determinantu arhitektonskog djelovanja. Dok je prva generacija socijalističko-jugoslovenskih modernista, čiji je zalazak u sarajevskom kontekstu insinuirao Štraus najavljujući nalet “novog vala,” izmišljala temeljite reorganizacije arhitektonske struke, uplitala se u urbanizam na institucionalnom nivou i pretendovala na arhitektonsko-teoretski doprinos, Štraus je svoj jednako samoprijegorni rad ostvario unutar jednog već uspostavljenog profesionalnog sistema čije je prednosti koristio i vrijednosti bezrezervno unapredjivao, ne odustajući nikada od rezerviranosti koja mu je osiguravala manevarski prostor za meta-komentar.
U toku tri decenije koje su dijelile banjalučkog dječaka u “nevidljivom liftu” i autoritativnu figuru sarajevske arhitektonske kulture, Štraus je prošao profesionalnu putanju čija je dispozicija bila mnogostruko obilježena jugoslovenskom državnom organizacijom. Studij je započeo u Zagrebu sa “partizanskom stipendijom,”[xiii] a nastavio u Sarajevu na Tehničkom fakultetu koji je, kao i ostale slične sarajevske institucije 1950ih godina, okupljao uzorak sve-jugoslovenske tehničke ekspertize. U vrijeme finalizacije studija Štrausa je inspirirala kolonada “V” stubova sarajevske poslovne zgrade “Šipad” Tihomira Ivanovića – beogradskog arhitekta i jednog od privremenih ranih mentora projektne organizacije “Arhitekt,” u kojoj će Štraus zauzeti svoj životni crtaći sto već 1959. U toku narednih deset godina je, tragom ove tehno-estetske geste, formirao portfolio referenci projekata koje je mogao naći u “rijetkim časopisima koje je donosio neko iz diplomatije”[xiv]: Whitney muzej u New Yorku (Breuer), zgrada Interbau u Berlinu i katedrala u Braziliji (Niemeyer), opera u Sydneyu (Utzon) (“najbolji objekat, prvo sam vidio crtež”).
Već 1964. godine sjedio je za konferencijiskim stolom Urbanističkog zavoda Sarajeva uz njegovog direktora i autora Generalnog urbanističkog plana grada – Zdravka Kovačevića – u ravnopravnoj diskusiji sa kolegama iz Ljubljane, Zagreba i Beograda o svježe predstavljenom sarajevskom GUP-u. U istoj ovoj godini su Kovačević i Štraus dobili prvu nagradu na medjunarodnom konkursu za kompleks Ministartsva PTT-a u Addis Ababi. Dva mjeseca po dobijanju obavještenja o nagradi otputovali su u Etiopiju, rutom već dobro utabanom od strane jugoslovenskih diplomatskih jedinica i nekih gradjevinskih preduzeća. Ubrzo otvoreni autorski biro “Z. Kovacevic & I. Straus – architects & town planners” pridružio se birou beogradskog “Centroprojekta” i “Napred”-a koji su u Addis Ababi već gradili u prijateljskom ekonomsko-političkom ozračju Pokreta nesvrstanih (“…primio nas je ministar pošta, koji nam je lično uručio nagradu. Čestitao nam je izražavajući zadovoljstvo što smo dobitnici prve nagrade – baš mi, Jugosloveni.”[xv]).
04 – Glavna pošta, Ministarstvo PTT i Uprava telekomunikacija u Addis Ababi (koautor: Z. Kovačević), internacionalni konkurs – prva nagrada, 1964 (vlasništvo fotografije: I. Štraus)
Štraus se vratio u Sarajevo prije Kovačevića, ali je nastavio opsesivno pratiti izvodjenje kompleksa. Rješavanje oblikovno-tehnoloških problema u radu sa staklenim omotačem – grijanje, vjetrenje i zasjenjivanje – u uslovima vlažne suptropske klime Addis Ababe doprinijeli su smjelosti koja mu je bila neophodna da na jugoslovenskom konkursu za Muzej vazduhoplovstva u Beogradu predstavi transparentni lebdeći prsten – projekat koji je tih kasnih 1960ih morao izgledati kao slika čiste tehnologije, ali je bio i nabijen tehnološkim problemima.
05 – Isječak: ”Sarajevski projektantski biro u Adis Abebi,” u Oslobodjenje, 6.5.1964.
Upravo je ova smjelost postala ključna karakteristika Štrausove profesionalne figure koja se je, zajedno sa Muzejom avijacije, pomolila u jugoslovenskom arhitektnosko-kulturnom polju, obilježenom tananim balansom izmedju birokratiziranih firmi i ingenioznih autora, ali i suptilnom drugarskom hijerarhijom “razvijenog sjevera” i “nerazvijenog juga.” Štraus je, u retrospektivi, otvoreno govorio o nekadašnjem “relativnom provincijalizmu” Sarajeva kao graditeljskog centra,[xvi] ali sa nonšalancijom koju je sebi mogao dozvoliti samo jedan od samosvjesnih protagonista sarajevske, ali i jugoslovenske, progresivne transformacije. U ranim 1970-im godinama mentorstvo kulturnih centara “razvijenog sjevera” bilo je tek zapisano u sarajevskim stenografskim bilješkama i gotovo daceniju starim partijskim dokumentima: Tehnički fakultet, zavodi i instituti bili su opremljeni gotovo isključivo domaćim kadrom, sarajevski arhitekti dobili su prvu saveznu nagradu Borbe, “Arhitekt” i “Dom” su preuzimali sve kompleksnije i veće zadatke, Energoinvest je imao 25 000 zaposlenih.
06 – Papir sa memorandumom biroa “Z. Kovacevic & I. Straus – architects & town planners” u Addis Ababi (vlasništvo: I. Štraus)
Štraus, koji je osvajao konkurs za konkursom, postao urednik ARH-a i dominirao projektnom organizacijom “Arhitekt”, bio je istinsko simbolično lice sarajevske – a time i jugoslovenske – tehničke emancipacije. Njegov sofisticirani imidž, nemoguće elegantna figura, beskrajno samopouzdanje, savršena dikcija i istinska erudicija osiguravali su mu centar pažnje gdjegod da je išao. Osim objektivnih strukovnih postignuća, ovakva grandiozna ličnost bila mu je resurs u zauzimanju istaknute pozicije u jugoslovenskoj arhitektonskoj kulturi, a otklon izmedju njegovog snažnog prisustva i tobožnje inferiornosti miljea koji je prezentirao na saveznim skupovima ga je zabavljao (“javio bih se i rekao (sa šeretskim osmjehom): ‘može li bosančeros nešto da kaže?’”). Imao je duboku vjeru u Arhitekturu Jugoslavije kao rezultat kolektivnog napora, a njegov interes za rad kolega je prevazilazio objektivističke disciplinarne granice: cijenio je Turinu, Miheliča, Bogdanovića i Ugljena, dopadao mu se rad Mušiča, Richteru se divio i volio ga je, prijateljevao je i proživljavao uspjehe i, rjedje, neuspjehe sa Mitrovićem.
07 – Poštanska marka Etiopije sa prikazom projekta Kovačevića i Štrausa (vlasništvo: I. Štraus)
Ova vjera (ali i zadobijeno povjerenje) omogućili su mu da napiše jedinu hroniku ujedinjene jugoslovenske arhitekture, koju je objavila sarajevska “Svjetlost” 1991. godine. Na unutrašnjoj naslovnici knjige, ispod naslova “Arhitektura Jugoslavije 1945-1990,” Štraus je postavio fotografiju Mitrovićevog stambeno-poslovnog centra “Genex” (“na prvu stranu sam stavio Genex-a, uprkos svima”). Pored arhitektonskog kvaliteta i autorske smjelosti koju je cijenio, Štraus je zasigurno izabrao da prikaže “dva kontraverzna tornja-blizanca”[xvii] na ovom istaknutom mjestu u knjizi zbog istovremene hronološke simbolike. Izgradjen 1980. godine u sirovom betonu, Genex je u Štrausovoj istoriji stajao na vremenskoj razdjelnici poslije koje su jugoslovenski arhitekti “gubili korak sa svijetom” u kome je “mokri postupak” u gradjenju zamjenjen gotovo potpunom industrijalizacijom graditeljstva.[xviii]
08 – Prva stranica knjige Ivana Štrausa Arhitektura Jugoslavije 1945-1990, Sarajevo: Svjetlost, 1991. Na slici: stambeno-poslovni centar Genex Mihajla Mitrovića iz 1980. godine.
Za Štrausa-arhitekta, koji je realizirao svoje najveće “kuće” u deceniji koju je Štraus-hroničar proglasio decenijom kašnjenja i zaostajanja, ovakav zaključak morao je biti poduprt mnoštvom dinamika izmedju autorskih želja i tehnoloških mogućnosti. U prostorijama “Arhitekta” – tog još uvijek misterioznog tehno-birokratskog asamblaža socijalističke projektantske organizacije – Štrausove ideje su nastajale, ostvarivane i propadale kroz procese koji tek čekaju adekvatnu istoriografsku kontekstualizaciju. Kakve mogućnosti i ograničenja tehnološkog miljea, kakve sprege ovog miljea sa disciplinarnom kulturom u “Arhitektu” i izvan njega, kakvi mehanizmi vladanja i na kojim nivoima su rezultirali ranih 1980-ih godina Štrausovim putovanjem “u svijet,” gdje je izabrao tačnu nijansu žutog omotača sarajevskog “Holiday Inn”-a? Ovaj kompaktni aluminijumski panel, proizveden “na zapadu”, uvezen u Jugoslaviju po proračunatim tarifama, i “suho montiran” trebao je uključiti arhitekturu olimpijskog Sarajeva u tehnološki determinirane “progresivne tokove.” Svega deset godina kasnije, medjutim, arhitektura “Holiday Inn”-a (uključujući žutinu njegove fasade) je, u pervertiranim uslovima opsade grada, postala agentom u medijatiziranom “vidjenju” i izgradnji internacionalnog subjektiviteta o uništavanju Sarajeva.[xix]
Nepredvidjeni životi Štrausovih “kuća” u godinama agresije, djelimično opisani u jedinstvenom svjedočanstvu “Arhitekt i barbari,” morali su doprinijeti suptilnoj rezervi koju je zadržavao prema svojim izvedenim objektima (“nisu važni moji crteži, kuća je izgradjena”). Kao elementi marindvorske “geografije konflikta”, i “UNIS”-ovi neboderi i “Holiday Inn” su, u simondonovskim terminima, “objektivizirali svoju tehničnost”[xx] na načine koji su bili u labavim i problematičnim vezama sa “manifestacijama civilizacije i kulture”[xxi] uprizorenim na Štrausovim crtežima.
09 – Promo-materijal projektantske organizacije “Arhitekt”(vlasništvo: I. Štraus)
Simondonu, koji je objavio separat “O načinu egzistencije tehničkih objekata” u vrijeme vrhunca francuskih tehno-militarističkih operacija u Alžiru, moralo je biti jasno, kao i Štrausu u Sarajevu 1992, da “tehničnost” može biti saobražena sa jednim režimom, ćudljivim i prepodobnim, proizvoljno i promjenljivo povezanim sa tokom tehnološkog progresa. Zato je 1959. godine pisao da tehnički razvoj koji je fragmentiran i koji zaobilazi “nerazvijeni svijet” ne obezbjedjuje “humani progres.”[xxii]
Da je Jugoslavija u to isto vrijeme operisala na marginama ovoga režima čitljivo je u tadašnjim anti-hegemonističkim političko-organizacionim eksperimentima usmjerenim ka uznemiravanju ne-ravnoteže izmedju razvijenih i nerazvijenih: 1961. godine je, na primjer, Alžir pristupio Pokretu nesvrstanih u Beogradu, a rješavanje ekonomskih dispariteta izmedju jugoslovenskih republika bilo je još uvijek (iako sve manje) razmatrano kao humanistički, a ne samo politički problem. Deset godina kasnije, Štraus je u editorijalu ARH-a proglašavao penzionisanje prve generacije modernista koju je nazivao “ekvilibristima,”[xxiii] upravo zbog, po njemu ispraznog, promišljanja humane arhitekture – “po mjeri čovjeka”. Ovo, medjutim, ne iznenadjuje: za Štrausovu generaciju, koja je stasala u Jugoslaviji 1960-ih godina, humanizam se morao činiti kao “sine qua non” svakog razvoja, a hijerarhijska relacija centra i periferije kao nestabilna i popraviva okolnost. Prava je šteta što visoka tehnička kultura koja je podupirala “ukus za konstrukciju”[xxiv] ove generacije jugoslovenskih arhitekata nije investirana u sistematsku medijaciju izmedju društvenih uslova i ekonomskih faktora koja je, kao što nas podseća Simondon, tehničko-organizacioni problem prvog reda. Nezaliječivi gubitak Ivana Štrausa povod je “istražiteljima” (kako je sa simpatijama i sarkazmom istraživača znao da preinači Štraus u trenucima pretjerane istraživačke radoznalosti) – da otvore ovo i mnoga druga pitanja njegovog istinski zadivljujućeg života i djela.
10 – Hotel “Holiday Inn” u Sarajevu, 1983 (vlasništvo fotografije: I. Štraus)
[i] Svi citati u zagradama: Ivan Štraus, u razgovoru sa autoricom ovog teksta.
[ii] Kurto, Nedžad “Poslovni centar UNIS,” u Ivan Štraus – Arhitekt, Ivan Štraus, 85-86. Sarajevo: Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, 2002, 86.
[iii] Simondon, Gilbert. Du mode d’existence des objets techniques, Paris: Aubier, 1958
[iv] Ibid, 342
[v] Na primjer: e-flux: https://www.e-flux.com/journal/82/133160/the-genesis-of-technicity/, funambulist: https://thefunambulist.net/philosophy/simondon-episode-02-the-citizen-craftswoman-simondon-after-marx-spinoza
[vi] Simondon, Gilbert. “The Limits of Human Progress: A Critical Study,” u Cultural Politics, Vol.6., Br. 2., 229-236, 2010
[vii] Banham, Reyner. Theory and Design in the First Machine Age, London: The Architectural Press, 1960.
[viii] Banham, Reyner. “Machine Aesthetes,” New Statesman 55 (August 1958), u A Critic Writes: Essays by Reyner Banham, Reyner Banham. Berkeley, Los Angeles, London: University of California Press, 1996, 27
[ix] Štraus, Ivan. “Nagrada ‘Borbe’ – Afirmacija arhitekture,” u: ARH – revija za savremenu arhitekturu, Br.13-14, 1972., 2
[x] Idem.
[xi] Banham je najprije upotrebio termin “slikovnost” (imageability), u pozitivnim kritičkim prikazima djela Smithsonovih, kao primjernog za struju “novog brutalizma”. Osnovna obilježja “novog brutalizma” bila su: 1. pamtljivost slike; 2. jasna prezentacija konstrukcije; 3. vrijednovanje materijala. Vidi: Banham, Reyner. “The New Brutalism,” The Architectural Review 118 (Decembar 1955) u Banham, A Critic Writes, 15
[xii] Banhamov koncept “dobro temperiranog okruženja” (well tempered environment) je trebao uspostaviti promjenu paradigme u arhitektonskoj istoriji: umjesto fokusa na stilska, kompoziciona i dispoziciona pitanja, Banhamova istorija se fokusirala na pitanje kako je razvoj arhitekture bio odredjivan razvojem mehaničkih sistema osvjetljavanja, grijanja, hladjenja i vjetrenja. Visi: Banham, Reyner. The Architecture of the Well Tempered Environment. Chicago: The University of Chicago Press, 1984.
[xiii] Štraus, Ivan. Arhitekt i barbari, Sarajevo: Medjunarodni centar za mir, 1995, 13
[xiv] Štraus, Ivan, u razgovoru sa autoricom ovog teksta
[xv] “Sarajevski projektantski biro u Adis Abebi,” u Oslobodjenje, 6.5.1964.
[xvi] Štraus, Ivan. Arhitekt i barbari, Sarajevo: Medjunarodni centar za mir, 1995, 19
[xvii] Štraus, Ivan. Arhitektura Jugoslavije 1945-1990, Sarajevo: Svjetlost, 1991, 97
[xviii] Ibid. 166
[xix] Smirl, Lisa. “‘Not Welcome at the Holiday Inn’: How a Sarajevan Hotel Influenced Geo-politics,” u Journal of Intervention and Statebuilding, Vol.10, Br.1, 32-55, 2016
[xx] Simondon, Gilbert. Du mode d’existence des objets techniques, 152
[xxi] Štraus, Ivan. Arhitekt i barbari, 17
[xxii] Simondon, Gilbert. “The Limits of Human Progress: A Critical Study”
[xxiii] Štraus, Ivan, u razgovoru sa autoricom ovog teksta
[xxiv] Skansi, Luka. “Unity in Heterogeneity: Building with a Taste for Structure,” u Toward a Concrete Utopia: Architecture in Yugoslavia 1948-1980, eds Martino Stierli i Vladimir Kulić. 64-71, New York: The Museum of Modern Art, 2018
