Krajem maja, navršilo se jedanaest godina od prvog i do sada najznačajnijeg slučaja građanskih protesta izazvanih prostornim promjenama u Banjoj Luci. U pitanju je bila transformacija lokalnog parka (a u administrativno-birokratskom govoru tek „neuređene zelene površine“) u poligon mutne trgovine javnim zemljištem, formalističkog provođenja procedura i nezajažljivog špekulantskog zahvatanja u postojeće vrijednosti lokacije. Za Banju Luku, to je bio prvi slučaj kolektivnog osvješćivanja činjenice da sile koje raspolažu prostorom više nisu, načelno, benevolentne, te da kumulativni gubici javnog prostora neće stati samo na udaljenim kasarnama i bivšim fabričkim krugovima. Za mene lično, to je bio istovremeno gubitak parka iz djetinjstva, dvomjesečni spontani ulični festival, kao i ukorjenjivanje jednog osjećaja da zadatak – i zadovoljstvo –  javnog suprotstavljanja špekulantskom urbanizmu pripada malo kome više, do meni i mojoj društvenoj grupi: učiteljima arhitekture.

U godinama nakon te prve vatre, stanje je, uglavnom (i očekivano), postajalo samo gore, ali moje kolege i ja, ne obazirući se na poraze i vrlo mršave pobjede, nastavili smo da pišemo, protestujemo i polemišemo, dok sam ja, u jednom kratkom periodu, uspio čak i da otjelotvorim klasični kliše aktiviste koji „pokušava da djeluje iz sistema“. U svjetlu te skromne istorije, kao i u kontekstu skorašnjih eskalacija špekulantskog urbanizma u Banjoj Luci, uredništvo Dokomomo feljtona obratilo mi se sa prijedlogom za formulisanje jedne narativne rekapitulacije banjalučkih urbanističkih procesa u posljeratnom periodu. Takva rekapitulacija potrebna je i, možda, zanimljiva sama po sebi, ali ovdje ćemo je posmatrati i na jedan drugi način: kroz prizmu nasljeđa arhitektonskog i urbanističkog modernizma u Banjoj Luci, sve u nastojanju da utvrdimo u kakvom fizičkom i idejnom kontekstu danas stoje građeni ansambli i ideje tog vremena.

1 – Nadgradnja

U neposrednim posljeratnim godinama (dakle, nakon 1995. godine), građevinska aktivnost unutar centralnih gradskih zona Banje Luke bila je, praktičo, minimalna. Grad nije iskusio velika ratna razaranja, pa nije postojala ni aktivnost obnove. U smislu generalnog obrasca, možemo govoriti o nekoliko osnovnih parametara: Generacijski, postojao je još uvijek velik broj porodica (dakle subjekata sa značajnim i akutnim prostornim potrebama) kojima je rješenje stambenog pitanja kroz velike projekte stanogradnje izmaklo sa dolaskom rata. Novi oblici društveno-ekonomske stratifikacije, iako su mogli podrazumijevati vrlo visoke razlike, bili su tek u povoju, a ukupni akumulirani kapital investicione klase nije ni izbliza dostizao nivoe koji bi bili u stanju da transformišu gradske forme i matrice uspostavljene u najproduktivnijim decenijama predratne privrede. Kao vrlo tromo, ali ključno, polje imovinsko-pravnih odnosa je tek ulazilo u duboke transformacije. Stambeno pitanje, u ovom periodu, dobijalo je svoje zadovoljenje najčešće u slabo regulisanoj izgradnji brojnih individualnih stambenih objekata na dalekoj periferiji. Rjeđi slučajevi konjunkture između neriješenog stambenog pitanja, relativno visokog imovnog stanja i uticaja, proizvodili su – unutar centralnih gradskih i već uspostavljenih stambenih zona – takve građevinske oblike kao što su dogradnje, često mansardne. Iako, po sebi, jasna vizuelna degradacija, naročito (i često) upravo na stambenim objektima iz doba modernizma, ovakve intervencije još uvijek nisu imale obim, snagu i prostornu poziciju koja bi mijenjala bilo šta fundamentalno u formi i karakteru gradskog tkiva.

Dogradnje iz devedesetih, na objektima iz tridesetih (sl. 1) i sedamdesetih (sl. 2) godina XX vijeka. Prvi primjer odnosi se na degradaciju kuće Žorža Paskola (arhitektura: Salihaga Suljagić, godina izgradnje 1938-1939) . Foto: O. Šukalo. Čitalac će, nadamo se, imati razumijevanja za izostavljanje preciznih informacija o autorstvu objekata i ansambala pomoću kojih će se ilustrovati urbanističke pojave, tendencije i narativni konstrukti u nastavku teksta. Pribavljanje takvih podataka zahtijevalo bi, u pojedinim slučajevima, opsežna arhivska pretraživanja. Stoga je anonimnost usvojena kao načelo za sve primjere.

Decenija između 1999. i 2009. godine, bila je ta koja je, po prvi put, značajno mijenjala temeljne faktore. Tako, Banja Luka ponovo, nakon šest decenija, postaje administrativno središte, dešava se nagla ekpanzija administrativnog aparata (uglavnom za potrebe klijentelističkog stranačkog modela), dok se provode i prve velike privatizacije javnih dobara. Sve rezultuje jačim prilivom novog stanovništva u grad, srednjoročnom ekonomskom stabilnošću i, posljedično, visokom potražnjom u oblasti izgradnje novih stanova. Bio je to prvi stambeni „bum“ ove ere, nastao, ipak, djelimično organski, iz demografskih i društveno-ekonomsih uslova sredine (ako zanemarimo rasprodaju i kontinualno kreditno zaduživanje u javnom sektoru). Dodatne činioce svakako predstavlja i obnovljena snaga lokalne privrede (građevinske i druge), stalno jačanje investitorske klase, te stiskanje regulacione stege na izgradnji stambene periferije. Na prostornom nivou, glavna odlika perioda jeste transformacija velikih, relativno neizgrađenih obuhvata, pozicioniranih marginalno u odnosu na do tada uspostavljene obrasce funkcionisanja grada. Osnovne primjere predstavljaju kompleks „Aleja – Centar“ (na privatizovanom zemljištu kasarne), zatim nikada dovršeni „Novi Borik“ (u okolini fabričkog kruga nekadašnjeg „Incela“) i naselje uz ulicu Stepe Stepanovića (na zemljištu koje je dobrim dijelom bilo u privatnom vlasništvu).

Urbanistički parametri polako su počeli da se slažu u nove obrasce: relativne distance se umanjuju, ulični profil se naglo degradira, broj automobila dramatično raste, dok primijenjena tehnologija izvođenja podzemnih parking garaža potpuno negira prostore funkcionalnog zelenila. Iako spratnost ne raste mnogo, ukupna izgrađenost već prevazilazi granice dobro odmjerenog. Arhitektonski dometi uglavnom ostaju trajno niski.

Sl. 3. Stambeno naselje „Aleja-Centar“ iz prve decenije XXI vijeka. Foto: O. Šukalo

Svjetska ekonomska kriza iz 2008/2009. godine proizvela je značajan zastoj u stambenoj izgradnji, a prvi znakovi ekonomskog opravka bili su i prvi pravi vijesnici nove epohe u izgradnji u Banjoj Luci: na redu nisu bila rubna ili izdvojena područja, nego najkvalitetniji centralni prostori. Potpuno uništenje parka 2012. godine (uprkos dvomjesečnim protestima) bilo je praćeno izgradnjom kompleksa sa izrazito neskladnom, tupom i bezobrazno jeftinom arhitekturom. Srozavanje nivoa zaštite pred-modernističke Vile Paskolo, bilo je praćeno višestruko prekomjernom izgradnjom (2013-2014) i degradaciom ambijentalne cjeline ovog važnog spomenika. Do usvajanja velikog regulacionog plana za centralnu zonu Banje Luke 2018. godine – koji je najavio veliku ekspanziju „stambeno-poslovne“ namjene u prostore koji ni na koji način nisu bili spremni za stanovanje u tom obimu – osnovne postavke novih urbanističkih praksi već su bile jasno iskristalisane:

– Globalni finansijski trendovi, poput neisplativosti štednje, donijeli su u Banju Luku primitivne oblike ulaganja (kupovina stambenih jedinica za izdavanje).

-Ukupni protok privatnog/investicionog novca u društvu – računajući tu, kako domaću privredu, zatim privatnu ušteđevinu emigracije, pa i novac iz nezakonitih izvora – daleko je prevazišao sposobnost asimilacije od strane gradskog tkiva Banje Luke, naročito ako se uzme u obzir istovremena demografska stagnacija i osiromašenje javnih izvora finansiranja i ulaganja u infrastrukturu. (Budžet grada sa početka treće decenije vijeka manji je za nekoliko desetina miliona konvertibilnih maraka, u odnosu na budžet sa kraja prve decenije.)

-Budući da je autentična stambena potražnja izgubila primat kao osnovni pokretač izgradnje, te da su cijene nastavile kontinualno da rastu, na scenu je stupila komodifikacija višeg reda: prospektivne lokacije za kupovinu/investiranje manje se procjenjuju u odnosu na kompleksne zahtjeve savremenog stanovanja, a više u odnosu na jednosmjerne procjene „atraktivnosti“ (za iznajmljivanje) ili u odnosu na mogućnost naknadne preprodaje. Jednostrano vezivanje za „atraktivnost“ proizvodi ekstraktivne modele interpolacija u dijelove gradskog tkiva s najvišim potencijalima, često na uštrb prirodnih, ambijentalnih ili istorijskih vrijednosti.

Tako se, na početku dvadesetih godina ovog vijeka, Banja Luka nalazi u stanju brze real estate izgradnje, često kroz objekte koji cijelim redom veličina nadmašuju kontekst kojem se nameću. Sve to jeste praćeno povremenim izlivima građanskog i stručnog nezadovoljstva, ali je, prije svega, omogućeno od strane aparata za donošenje prostorno-planske regulative, koji neskriveno servisira interese (pa čak i operativne potrebe) špekulantskog kapitala.

Sl. 4 i 5. Računarske vizuelizacije stambeno-poslovnog kompleksa „Palata“ (pogrdno ali odomaćeno: „Rupa“) i novog hotela „Palas“, predloženih za najužu centralnu zonu grada. Izvor: veb stranica investitora (palata-bl.com/galerija/) i objava na Tviteru gradonačelnika Banje Luke (https://twitter.com/Stanivukovic_D/status/1659886100758904832).

Centralne i najvažnije zone ovog grada željno su iščekivale neki talas adekvatne urbane obnove, stojeći u prostorima diskontinuiteta u najmanju ruku od zemljotresa iz 1969, ali zasigurno još od druge polovine devetnaestog vijeka. Ono što su dočekale samo je ogoljena tržišna izgradnja, lišena urbane kompleksnosti, bez plodotovornih ograničenja, sa višestruko nadmašenom razmjerom mjesta i temeljnom nesposobnošću za građenje identiteta. Međutim, Banja Luka je i ranije imala susret sa arhitekturom i prostornim konceptima koji su tadašnjem duhu mjesta bili strani, a koji su nadolazili u velikom i identitetski određujućem talasu. U pitanju je, naravno, bio dolazak modernističkih urbanih formi integrisanih u veliku samoupravnu stambenu izgradnju druge polovine dvadesetog vijeka. Posmatrajući danas tour de force građevinskog kapitala u njegovom preoblikovanju lica grada, možemo li na jedan nov način vrijednovati nasljeđe modernističkog urbanizma u Banjoj Luci?

2 – Baza

Bez namjere da se, u par  nedovoljnih pasusa, formuliše precizna istoriografija arhitektonske i urbanističke Moderne u Banjoj Luci, moguće je ipak prepoznati obrise nekoliko opštih obrazaca. U svojim ranim decenijama u ovom gradu (kao, uostalom, i na mnogim drugim prostorima kulturne periferije), arhitektonski modernizam bio je, prije svega, pitanje stilskih odlika arhitektonskog omotača. Relativna rijetkost ivične gradnje u Banjoj Luci dopuštala je, ipak, da se i primjerci klasičnih ranih modernističkih volumetrija pojave (i opstanu) u okvirima same centralne zone grada. Posljeratna izgradnja, naročito u svom kontekstu velikih materijalnih ograničenja, nastavila je sa obrascima iz tridesetih: iako sada bez privatnih naručilaca, skromni objekti kolektivnog stanovanja nastavili su da sa mjerom odgovaraju na razmjeru, visinsku i (nešto manje) horizontalnu regulaciju svog okruženja. Odnos kuće, parcele i okruženja ostao je, tokom četrdesetih i pedesetih godina u Banjoj Luci, u okvirima koji se mogu smatrati konzervativnim – u jednom, načelno, pozitivnom urbanističkom smislu. Šezdesete donose prve velike i dramatične intervencije u gradskom tkivu. Sposobnosti prefabrikovane gradnje, najveći zabilježeni rast broja stanovnika – ali i strateška nespremnost za velika infrastrukturna i urbanistička ulaganja – donijeli su objekte/ansamble potpuno neprilagođene razmjere i vrlo ograničenih oblikovnih dometa direktno u naslijeđeno gradsko tkivo iz prethodnih epoha. Širi prostor istorijske čaršije Banje Luke (u direktnom okruženju dviju najvažnijih gradskih džamija, Ferhadije i Arnaudije) primio je u sebe čak i desetospratnu monolitnu stambenu izgradnju, a sličnu sudbinu imale su i istorijske zone individualnog stanovanja na desnoj obali Vrbasa.

Sl. 6 i 7. Stambena izgradnja iz sredine šezdesetih, u neposrednom okruženju džamija Ferhadije i Arnaudije, palate Džinić i drugih, manje prominentnih, objekata i ansambla iz istorijske čaršije Banje Luke. Foto: O. Šukalo

Naredna decenija , sedamdesete, sa (realizovanim) daleko jasnijim strategijama ekspanzije gradskog tkiva i primjenom daleko naprednijih urbanističkih koncepata – kao rezultat političkih stimulusa proizašlih iz zemljotresa iz 1969, kao i iz promijenjenih modela finansiranja –  oslikava šezdesete kao trenutak sličan ovom današnjem, aktuelnom: oportunizam intervencija samo u onim prostorima koji se u tom trenutku smatraju „gradom“ ili „centrom“ ili koje su pak „zapuštene“, dok se opravdanje za grubost arhitektonske intervencije pronalazi u racionalnom upravljanju (kao danas u „ekonomskim prilikama“ i „investiranju“). Istini za volju, značajno razlikovanje tadašnjih procesa, u odnosu na one današnje, zasigurno leži u realnijim potrebama proizašlim iz naglog demografskog rasta, kao i u društveno ravnopravnijoj podjeli dobitaka i gubitaka. Sve to i dalje teško da mijenja perspektivu koja taj urbanizam vidi kao ekstraktivan.

Kasni (i „post“) modernizam izgradnje u osamdesetim u Banju Luku je opet vratio mjerilo vezano za lokalni kontekst. Ansambli u formi (polu)zatvorenih gradskih blokova, drugačije siluete (krov) objekata, češća upotreba opeke u materijalizaciji, sve ovo ponovo je približili izgradnju tokovima gradnje gradskog tkiva – tokovima kontinuiteta.

Sl. 8 i 9. Osamdesete i povratak tradicionalnijim formama i ambijentima gradskog bloka: Stambeno naselje za vojna lica (kolokvijalno „Pentagon“, izvor Google, Maxar Technologies 2023) i manji stambeni blok u Kolubarskoj ulici (foto: O. Šukalo).

Konačno, epoha koja zaista stoji kao najistaknutija, kada je modernistička gradogradnja u Banjoj Luci u pitanju, svakako jesu sedamdesete. Tokom ove dekade prevaziđeni su, kako skromnost posljeratnog perioda, tako i oportunizam i neobazrivost velikih intervencija u nasljeđenom gradskom tkivu, ali je pokazana i manifestovana jedna vizija stvaranja novog, skoro nepostojeća i u vrlo pitomim osamdesetim. Kompletna urbanistička tehnika – kompozicija, tipološki raspon, ulični profil itd. – Borika ili pejzažni karakter Starčevice i do danas ostaju osnovni etalon prostornih standarda gradskog stanovanja u Banjoj Luci.

Sl. 10. Borik, središnji saobraćajni potez. Foto: O. Šukalo.

Nijedno od tih naselja nikada u većoj mjeri nije bilo vezano za negativne pojmove i termine tako često vezane uz stambene komplekse modernizma; nijedno od njih nije „geto“, „mravinjak“, „betonska kutija“ ili „spavaonica“. Za skromne domete ovog grada, oni ostaju podsjetnik na to kako izgleda saglasje demografskih trendova, nove vizije grada, privredne moći i njegovanog javnog interesa.

[1] Malinović M., Vidaković S. (2020), „Refleksije Bauhausa na arhitekturu stambenih objekata u Banjoj Luci i njihova recentna degradacija“ u E. Turkušić Jurić (ured.) Uticaj Bauhausa na savremenu arhitekturu i kulturu Bosne i Hercegovine – zbornik radova. Nacionalni komitet ICOMOS u Bosni i Hercegovini, 2020.