Autorica: Merdžana Mujkanović

Grad Medellin, Kolumbija, u posljednjih nekoliko godina preuzima mjesto Barcelone kao zvijezde urbane transformacije, inovacije i planiranja. Od 90ih godina kada je povezivan isključivo sa sloganom ‘najopasniji grad na svijetu’ zbog visoke stope kriminala,  uticaja narko-kartela, stope ubistava, siromaštva i zapuštenosti urbane strukture, kroz 20 godina postao je primjer socijalne i ekonomske transformacije, neizbježna naslovnica važnijih arhitektonskih časopisa i tema visoko profiliranih televizijskih serija. Ovaj proces vodila je vizija egalitarnog razvoja kroz urbano planiranje, urbani dizajn i arhitekturu nazvan ‘socijalni urbanizam’, a koji prioritet stavlja na dijelove grada koji naseljavaju i grade stanovnici na najdonjoj ekonomskoj ljestvici.

Fernando Botero library park, G Ateliers Architecture http://europaconcorsi.com/projects/212366- Fernando-Botero-Library-Park

Sa sve većim porastom socijalne i prostorne nejednakosti u gradovima, Medellin nosi lekcije  da je u procesu transformacije strateško urbano planiranje vodilja svake pozitivne promjene, a ne njegova posljedica. U isto vrijeme, potvrđuje da je fizički izraz svake sredine promjenjiv ukoliko postoje (politička) volja, vizija i strategija, vođene glasnim zahtjevima i pritiskom civilnog stanovništva za boljim gradom.

Pad stope kriminala u period od 20 godina http://www.stabilityjournal.org/articles/10.5334/sta.fy/

Medellin: Časopis Oris naslovnica

Geografija nejednakosti

Kolumbija je, po svakoj statistici, jedna od zemlja sa najvećom stopom ekonomske nejednakosti stanovništva. Enormni rast gradova u samo nekoliko decenija, gdje trećina izgrađene strukture pripada neformalnim naseljima i stoji kao kontrast visokoj razvijenosti bogatijih dijelova, već je jedna od neizbježnih slika koja prati Bogotu i Medellin, ali i druge gradove Južne Amerike. U isto vrijeme, prema savremenoj urbanoj teoriji i sociologiji, gradovi budućnosti su upravo gradovi južne hemisfere u razvoju. Ananya Roy ili Jennifer Robinson argumentuju da gradovi razvijenog svijeta polako prestaju biti “modeli” a gradovi tzv. trećeg svijeta prestaju biti “problemi”.

Ekonomska nejednakost u državama po GINI index-u, Svjetska banka, 2012 god http://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI?view=map

Ekonomska nejednakost: prihodi Svjetska banka 2012 http://www.economist.com/node/18587127

Medellin: prostorna nejednakost http://www.telesurtv.net/english/multimedia/Inequality-in-Latin-America-Chasm-Grows-Between-Rich-and-Poor-20160614-0025.html

Rast prostorne nejednakosti u gradovima odražava širu problematiku ekonomske nejednakosti, diskusiju o 1% i 99% koja je od ekonomske krize 2008. god. sa populizovanim radovima Thomasa Piketty-a ili David Harvey-a, postala jedna od najčešće analiziranih i kritikovanih konsekvenci razvoja neoliberalnog kapitalizma. U kontekstu izgrađene strukture grada, često se objašnjava kroz promjene u domenu kapitala radne snage i gradske infrastrukture. Ekonomske strukturalne promjene (globalizacija i porast značaja tercijarne ekonomije) stvaraju polarizaciju i smanjenje potreba za određenim vještinama i obrazovanjem, što ujedno pogoršava sve veća automatizacija ekonomije. Na taj način, veliki dio stanovništva koji migrira iz ruralnih dijelova i oni obrazovani za rad u klasičnoj proizvodnoj industriji, strukovno su onesposobljeni u tercijarnoj ekonomiji, te ubrzano osiromašuju i teško nalaze svoje mjesto u globalizovanoj ekonomiji. U isto vrijeme, postojeća gradska infrastruktura, ekonomski razvoj i socijalni programi se ne mogu nositi sa konstantnom migracijom populacije. Tražeći bolji život u gradovima, ovo stanovništvo sve više zauzima državno zemljište na praznim dijelovima grada – najčešće njegovim obroncima, gradeći objekte na najbrži mogući način i uz dostupne resurse.

Pod imperativom neoliberalnog restruktuiranja ekonomije, Harvey argumentuje da se uloga vladajućih struktura mijenja od poduzetničke ka menadžerskoj (entrepreneurial to managerial), te se planiranje umnogome prepušta privatnim firmama kroz privatno-javna partnerstva. Razvoj grada je sve više usmjeren po pravilima zakona tržišta, gdje privatni investitori prirodno ne vide interes u siromašnijim dijelovima grada, a državne strukture su jako često podložne visokom nivou korupcije i klijentelizma. Ilegalna gradnja raste rapidno, bez osnovne infrastrukure vode, struje i grijanja, transportne povezanosti i velike zastupljenosti sive ekonomije, što za posljedicu ima i rast kriminalnih struktura.

U Medellin-u je ovaj fenomen popularno nazvan ‘kultura ilegalnog’, odnosno socijalno prihvatanje norme gdje su ilegalni načine poslovanja i življenja strukturalna odrednica, okarakterisana visokim nepovjerenjem u legalne strukture.

Urbana struktura neformalnih naselja https://www.researchgate.net/figure/310594314_fig1_Figure-1-Informal-settlements-in-Medellin-Colombia-source-UN-Habitat

Medellin

Sa 3.5 miliona stanovnika, Medellin spada u vrh liste svjetskih gradova sa najvećim nivoom nejednakosti. Prema HDI indexu, standard života u centralnim dijelovima je isti kao u Zapadnoj Evropi, dok život na obroncima grada nosi koeficijent razvoja kao onaj u centralnoj Africi (HDI index se odnosi na kvalitet obrazovanja, očekivanu dužinu života i dostupnost kvalitetnog stanovanja), gdje 1/3 stanovništva grada živi u neformalnim naseljima. Ovaj grad u kotlini, bez luke ili značajnih transportnih poveznica, formirao se 1950ih godina kao industrijski centar kada populacija raste 6 do 7 puta u periodu od 30 godina. Zbog procesa nekontrolisane deindustrijalizacije 80ih godina, političke nestabilnosti i oružanih sukoba dolazi do dodatne intenzivne migracije ruralnog stanovništva u grad. Opadanje ekonomske aktivnosti i porast siromaštva, rapidni rast nezaposlenosti i nedostatak vladinih holističnih programa, ostavljaju prostora za rast narko industrije. Vrhunac negativne reputacije doživljava 1991. godine, sa stopom od 380 ubistava na 100 000 stanovnika – oko 30 ubistava dnevno. Do danas u ovom gradu ne postoji porodica koja nije iskusila traumatično iskustvo ovog perioda ili izgubila članove zajednice.

Izdanje National Geographic-a posvećeno situaciji u Medellin-u http://ngm.nationalgeographic.com/ngm/0503/feature4/

Uticaj narko-kartela: kandidatura Pablo Escobar-a na izborima http://www.worldpolicy.org/blog/2012/07/20/colombia-faces-its-demons-justice-escobar-era

Samo 25 godina kasnije od zloglasnog perioda 90ih i vladavine nasilja, siromaštva i narko kartela, stopa nasilja je pala za 80%, grad se ne nalazi na listi 42 “najopasnijih na svijetu” i bilježi ekonomski rast i urbanu regeneraciju. U četvrt stoljeća procenat obrazovanja kod djece mlađeg uzrasta porastao je od 24% 2004 godine do 77% 2010 god, dok tercijarno obrazovanje bilježi rast od 25% 2003 do 50% 2013. godine. Jednu od najznačajnijih uloga u ovoj transformaciji imala je odluka da joj se pristupi kroz egalitarno urbano planiranje, odnosno svijest da trenutna prostorna struktura grada, zapuštenost infrastrukture, te nejednakost u ulaganju itekako imaju veze sa socijalnom situacijom.

Pozadina urbane transformacije

Najpoznatiji predstavnik političke filozofije egalitarnog pristupa organizacije društva je filozof John Rawls koji bazira teoriju na argumentu da je društvo napredno samo onoliko koliko je dobro onima koji su na najdonjoj ekonomskoj ljestvici. Strukturalni problem nejednakosti je u činjenici da se društvena organizacija ne bazira na izborima pojedinaca, nego okolnostima u kojima su rođeni.
U razgovoru o egalitarnom razvoju, neizbježna je Lefabvre-ova ideja “prava na grad” koja sve više postaje mantra protesta zaboravljenog stanovništva. Generalno, postoje različite ideje kako pristupiti integrativnoj politici rješavanja nejednakosti u gradovima. Institucionalni pristup se odnosi na sistemske programe povećanja ili smanjenja poreza na prihod, fiskalne zakone, zakone o zemljištu i stambenim kapacitetima, te obrazovanju i zdravstvu. S druge strane, infrastrukturni pristup (spatially connective), usvojen od strane vodstva Medellin-a, pristupa problemu kroz prostorno targetiranje određenih područja grada i neizbježno je povezan sa strateškim urbanim planiranjem.
Za pozadinu transformacije Medellin-a kroz arhitekturu i urbano planiranje se uzima političko restruktuiranje 90ih i jak pritisak civilnog stanovnistva za promjenama. Sa vladom Cesara Gavrie 1991. godine dolazi do ustavnih promjena preorijentisanjem zakona u smjeru potreba stanovništva u gradovima i preusmjeravanja upravljanja nad javnim strukturama direktno gradskim vlastima. POT (Plan de Ordenamiento Territorial) postavlja generalne strategije i strukturalne promjene na makro nivou, koji kanališu i administrativno povezuju fizički urbani razvoj sa drugim aspektima socijalnog razvoja. U društvu sa visokim stepenom nasilja i kriminaliteta, a gdje policijske intervencije kroz decenije nisu urodile plodom, donesi se urbana strategija za naselja u konfliktu kroz prostorno planiranje.
Ukoliko se na dnu piramide nalazi reorganizacija političkih institucija, iz nje nastaje vizija za transformaciju grada kroz upotrebu gradskih resursa, da bi se na vrhu našlo vraćanje povjerenja prema gradskim institucijama. U Medellinu, čovjek koji preuzima i vodi ove promjene i kojem se najčešće pripisuje uspjeh transformacije je Sergio Fajardo, profesor matematike bez prethodnog političkog iskustva. Insistirao je na viziji transformacije naselja na padinama kroz ulaganje u otvorene javne prostore, transportnu infrastrukturu i objekte za obrazovanje i kulturu kroz program nazvan “Mreža parkova-biblioteka”. Okružio se ekspertima za planiranje grada i arhitektima, urbanim sociolozima, te insistirao na njihovom nezavisnom djelovanju. Stavljen je primat na uključivanje isključivo urbanista i arhitekata koji su generacijama obrazovani u Medellin-u na rješavanju njegovih urbanih problema, pa su tako gradske vlasti odbile projekat Normana Fostera i angažovali lokalne arhitekte kroz lokalne konkurse. Kroz ovaj period na scenu stupa određen broj mladih i danas uticajnih arhitektonskih timova kao sto su CtrlG Lab, Plan B arhitekti, te studio Giancarlo Mazzanti.

Zbog specifičnosti izgrađene i socijalne strukture naselja (barrios) na koje je stavljen primat, od početka je kao princip usvojeno participatorno planiranje. Prepoznato je da je nemoguće steći povjerenje građana na drugačiji način, ali i intervenisati novom infrastrukturom.

Sergio Fajardo i sastanci manjih zajednica unutar neformalnih naselja http://www.semana.com/on-line/articulo/cual-secreto-sergio-fajardo-para-obtener-90-ciento-aprobacion-su-gestion/81072-3 ©http://policytransfer.metropolis.org/case-studies/heartfelt-houses-proyecta-juan-bobo

Sergio Fajardo i sastanci manjih zajednica unutar neformalnih naselja http://www.semana.com/on-line/articulo/cual-secreto-sergio-fajardo-para-obtener-90-ciento-aprobacion-su-gestion/81072-3 ©http://policytransfer.metropolis.org/case-studies/heartfelt-houses-proyecta-juan-bobo

Po modelu ‘kopiraj i unaprijedi’ – model participatornog finansiranja preuzet je iz Brazila, gdje sami građani učestvuju  usmjeravanju oko 30% ukupnog budžeta. Fajardo i tim urbanista su, za razliku od prethodnih vladajućih struktura, a upravo u cilju vraćanja povjerenja, bili prisutni na svim sastancima, organizujući ‘imagination’ radionice gdje su građani direktno predlagali kako vide svoju sredinu i koji su njihovi problemi. 

U realizaciji vizije regeneracije kroz urbano planiranje i otvorene javne prostore, jako važan aspekt implementacije bio je model finansiranja. Zahvaljujući ustavnim promjenama iz 1991. godine gdje je upravljanje gradskim resursima stavljeno pod ingerencije gradskih vlasti, lokalna kompanija koja proizvodi i izvozi struju uvjetovana je da veliki dio svojih prihoda ulaže u sam grad. Najveći dio ukupnog finansiranja u nove škole, stipendije za obrazovanje, objekte za kulturu te transportnu infrastrukturu osigurano je na ovaj način, međutim transformacija ne bi bila moguća bez privlačenja privatnih investicija u isto vrijeme. 

Urbana transformacija Medellin-a je kolektivni projekat na četiri stuba: politička reorganizacija i volja koja gradi jaku javnu komunikaciju i povjerenje (bez obzira na ideologiju), dobar razvojni model (odabir pravca i direktnih ciljeva za ulaganje), visok nivo javog upravljanja, te civilno društvo kao glavni akter. Unutar svakog planiranje grada je usvojeno na način da predstavlja i predlaže viziju i pravac tog razvoja, a ne samo njegove tehničke aspekte. Model socijalnog urbanizma se u skladu s time zasniva na vraćanju legaliteta (uloga javnih ustanova) + rješavanju problema nasilja (uloga policije i pravosuđa) + obrazovanje (model obrazovanja gdje je vlada stupila u partnerstvo sa privatnim institucijama i univerzitetima) + ’promjena kože’ (izgradnja kroz dobru arhitekturu i urbanizam).

Međutim, uvijek treba biti pažljiv pri dodjeljivanju svih zasluga samo političkoj reorganizaciji. Ona predstavlja izvršni vrh ledenog brijega gdje su stanovnici grada, a u kojima su se našli mnogobrojni urbanisti i arhitekte, kroz osnivanje nevladinih organizacija i pokretanju ozbiljnih incijativa mnogo godina prije pokretali svijest i ideje za urbanim promjenama.

Socijalni urbanizam

U sprovođenju projekata gdje je po prvi put zvanično prepoznato postojanje neformalnih naselja, kao prvi korak je usvojeno njihovo povezivanje sa ostalim dijelovima grada kroz efektivan javni gradski prevoz

Žičara kao osnovni oblik javnog gradskog prevoza i način povezivanja neformalnih naselja http://www.skyscrapercity.com/showthread.php?t=769074&page=191

Uvezivanje dijelova grada kroz uvođenje novih oblika javnog prevoza – master plan. Projekat novih eskalatora u naseljima na padini https://favelissues.com/2010/01/

Uvezivanje dijelova grada kroz uvođenje novih oblika javnog prevoza – master plan. Projekat novih eskalatora u naseljima na padini http://keywordsuggest.org/gallery/723808.html

U potpunosti izostavljeni iz svake gradske šeme javnog transporta sa velikom gustinom izgrađenosti na padinama jakog uspona, tradicionalni pristup postavljanja cesta za prolazak gradskih autobusa bi zahtjevao mnogo veća ulaganja, izmještanje stanovništva i vjerovatno stvorilo dodatni otpor. Vodeći tim urbanista predlaže uvođenje žičare kao načina povezivanja najviših dijelova grada sa centralnim metro stanicama, a koja je smanjila putovanje sa dva sata na 45 minuta. U isto vrijeme, usvaja se projekat postavke eskalatora ukupne duzine 385 m koji omogućavaju savladavanje visine od 28 spratova u manje od 10 minuta, te se strateški postavlja kroz najproblematičnije dijelove grada.

Projekat eskalatora http://www.wnyc.org/story/284405-medellin-gets-mega-escalator/

Isti tim urbanista zajedno sa ekspertima iz drugih oblasti, kao osnovni pristup usvajaju princip gdje su objekti za kulturu i obrazovanje praćeni otvorenim javnim prostorima, katalizatori urbane reformacije kroz program Mreža park-biblioteka: “..smatrali smo da je sve povezano – obrazovanje, kultura, biblioteke, sigurnost, javni prostori”. U ovome, veliki značaj pridaje se samom dizajnu i arhitekturi škola i objekata za kulturu jer pozitivno utiču na prihvatanje objekata za obrazovanje od strane građana i učenika i ima jak efekat na ušešće stanovnika u izgradnji i vraćanju ponosa na njihova naselja.

Projekat biblioteke Espana spada u jedan od najprepoznatljivijih rezultata cjelokupnog procesa. Ono što je čini značajnim arhitektonskim projektom jeste njena postavka u prostoru – u gradu gdje su se decenijama gradske vlasti i urbani planeri ponašali kao da naselja na padinama ne postoje, gradi se visoko kvalitetan arhitektonski objekat namjenjen obrazovanju. Ovako postavljena, arhitektura spektakla ima suprotan efekat – privlači pažnju na urbanu strukturu, arhitekturu i način života u najsiromašnijim dijelovima grada.

Biblioteka Espana https://ecoinformer. wordpress.com/ 2014/04/18/city- spotlight-medellin/

Pored edukativne uloge, biblioteke uvijek prate otvoreni javni prostori kao mjesta susreta građana i usvajanja ovih prostora kao mjesta za zajednicu. Tako javne biblioteke Antonio Derka i La Ladera postaju socijalni katalizatori novih kulturnih projekata i gradnje kohezije zajednice.

Biblioteka i škola La Ladera http://arqa.com/arquitectura/parque-biblioteca-publica-leon-de-greiff-en-medellin-colombia.html

Škola Antonio Derka http://www.icmimarlikdergisi.com/en/2014/09/28/antonio-derka-school-obranegra-arquitectos/

Moravia kulturni centar pozicioniran je tačno na mjestu bivše otvorene deponije, okružen naseljima sa ubjedljivo najsiromašnijim stanovništvom Medellin-a. Velika energija od strane projektanata i planera uložena je u uključivanje same zajednice, gdje je spremnost privatnih investitora da finansiraju dodatno uticalo na izgradnju povjerenja u cjelokupan proces.

Moravia kulturni centar: pozicija i arhitektura http://arqa.com/editorial/medellin-r/centro-de-desarrollo-cultural-moravia

Moravia kulturni centar: pozicija i arhitektura http://discovercolombia.com/moravia-cultural-development-center-2/

Jedan od najznačajnijih projekata odnosio se na strateško postavljanje mostova i transportnih poveznica izmedju dijelova grada koji su ‘suprotstavljeni’ jedni drugima, a što je direktno uticalo na smanjenje izolacije i uticaja određenih kriminalnih skupina.  

Most Mirador http://aprendiendo.igc.org.ar/medellin.html

Most Mirador http://aprendiendo.igc.org.ar/medellin.html

Botanički park http://wanderingtrader.com/colombia/medellin/best-things-to-do-see-in-medellin-tourist-attractions/

Botanički park kao javni i edukativni prostor pred zatvaranjem početkom 2000ih, danas bilježi 2.5 miliona posjeta godišnje, a nastaje kao ‘social entrepreneurship’ kroz partnerstvo vlade sa NGO organizacijom Public improvement society, gdje 60% finansiranja dolazi iz privatnih izvora, te učešćem lokalne arhitektonske prakse u njegovom idejnom rješenju

Naselje Juan Bobo predstavlja testni model za process urbane akupuntkure rješavanja loše infrastrukture stanovanja jos uvijek ilegalnih naselja. Jedna po jedna porodica ubijeđena je da se privremeno preseli u iznajmljeni smještaj te da učestvuje u konstrukciji kvalitetnijih objekata na istom mjestu i rješavanju legalne problematike vlasništva zemljišta. Smatrano je da, ukoliko se izgradi povjerenje sa jednim naseljem kroz ovakav pristup, regeneracija ostalih će biti mnogo lakša.

Naselje Juan Bobo http://policytransfer.metropolis.org/case-studies/heartfelt-houses-proyecta-juan-bobo

Naselje Juan Bobo https://cinturonverde.wordpress.com/tag/vivienda/page/2/

Nakon implementacije preko 200 projekata, danas se urbanisti u razvoju Medellina koncentrišu na vraćanje zapuštene rijeke gradu, odnosno regeneraciji njenih javnih prostora, uspostavljanju zelenog pojasa oko grada kako bi se kontrolisalo širenje grada, te daljnjem razvoju transportnih mreža u cilju smanjenja korištenja automobila i smanjenju zagađenja.

Planetarij http://discovercolombia.com/medellin-planetarium/

Muzej nauke – Parque explora http://agendadecalidad.org/parque-explora-medellin/

Biznis centar “Ruta” http://www.dronestagr.am/ruta-n-medellin-colombia/

Sportski centar http://www.ecofriend.com/entry/architectural-wonder-the- medellin-sports-coliseum/

Proces uspješne urbane regeneracije Medellin-a potvrđuje da su arhitektura grada i naš odnos prema istoj integralno vezani za razumjevanje samih sebe. Na vrlo konkretnim primjerima, pokreće pitanja koliko dobra arhitektura, u njenoj najširoj definiciji, zavisi od kvalitetnog strateškog pristupa planiranju grada i viziji koja stoji iza njega. U isto vrijeme, dodaje drugu dimenziju razgovoru o ‘arhitekturi spektakla’, značaju i moći estetike i reprezentacije i njenoj socijalnoj ulozi u smanjenju ili doprinosu nejednakosti u gradovima. Koliko su dobra arhitektura i urbano planiranje vođe, a koliko posljedice svakog procesa transformacije? Koliko je urbanističko planiranje “top-down” and koliko “bottom-up” proces? Svakako pokazuje da je transformacija grada (više od 3 mil stanovnika – populacija cijele Bosne i Hercegovine) itekako moguća, ali i usko povezana sa vodstvom, vizijom, posvećenošću i njegovom organizacijom.

Medellin dakako još uvijek broji mnogobrojne probleme u smislu nivoa kriminala, nasilja, siromaštva i korupcije. Kritičari jednostranog predstavljanja Medellina kao savršenog modela zagovaraju da isti ne bi bio moguć bez nestanka vodećeg narko kartela 90ih, velike uloge policije i narušavanja osnovnih ljudskih prava, te političkog pritiska SAD-a. Nadalje, on neizbježno koristi metode neoliberalnog modela projektizacije planiranja, marketinga gradova i visokog učešća privatnog kapitala, sa mogućim negativnim posljedicama koje to dugoročno izaziva. Kako god, u isto vrijeme pokazuje da je moguće prilagoditi i iskoristiti prednosti tog istog modela u postavljanju baze za dugoročnu pozitivnu promjenu grada, a kroz povezivanje prostorne komponente sa obrazovanjem i kulturom najranjivijeg stanovništva.

Datum objavljivanja: 22.03.2017.