Čuvajmo spomenike kao zjenicu oka svoga.
Šta je predstavljao spomenik u Jugoslaviji? Zašto spomenici posvećeni Narodno-oslobodilačkoj borbi ponovo bude interesovanje šire javnosti? Gdje završava politička poruka, a gdje počinje umjetnička vrijednost spomenika u kontekstu njegovog koncepta i istorijskih prilika? Koji je umjetnički značaj spomenika na Kozari i Tjentištu? Kako se mijenjao status spomenika kroz istoriju?
Spomenici, još uvijek sinonimi za umjetnička, skulpturalna, arhitektonska, grobaljska i parkovska ostvarenja posvećena Narodno-oslobodilačkoj borbi tokom Drugog svjetskog rata, rasprostranjeni su po svim dijelovima bivše Jugoslavije. Nastajali su iz uske sprege aktuelne politike, junačke istorije, ponekad folklorne, ali češće apstraktne umjetnosti visokih estetskih vrijednosti i postmodernističke arhitekture oslobođene naivne interpretacije komunističke retorike i simbolike. Nekada slavljeni kao sjećanje na ponosnu zajedničku istoriju i kao garancija blistave zajedničke budućnosti, spomenici su u ratovima devedesetih potisnuti u zaborav i često namjerno uništavani i rušeni kao prijetnja buđenju ekstremnih nacionalnih ideja i nikome odgovornih nacionalnih sloboda. Kakav je položaj spomenika danas u republikama bivše Jugoslavije u kontekstu identiteta i pripadnosti i da li su spomenici samo nostalgično sjećanje na bratstvo i jedinstvo, ili njihove vrijednosti treba tražiti u specifičnom likovnom i skulpturalnom izražaju su samo neka od otvorenih pitanja jugoslovenskog arhitektonskog memorijalnog naslijeđa.
Paradoksalno, interes za spomenike koji se nalaze u republikama bivše Jugoslavije dolazi izvan njihovih granica, a taj interes je nezaustavljivo pokrenula serija fotografija koju je između 2006. i 2009. godine objavio fotograf Jan Kempenaers pod nazivom „25 abandoned former Yugoslavia monuments“. I dok se u međunarodnim krugovima ponovo budi ugušena slava spomenika posvećenih Narodno-oslobodilačkoj borbi u Jugoslaviji, u novim republikama nastalim raspadom Jugoslavije, stav prema ovim spomenicima je ignorantski i oni bivaju potisnuti i tretirani kao marginalno kulturno-istorijsko naslijeđe, ili naslijeđe „teret“ i prijetnja jednonacionalnom identitetu. Uništavani i rušeni, spomenici koji slave ideje antifašizma i zajedništva koje su nastale u Drugom svjetskom ratu, polako i nepovratno nestaju. Ovi spomenici, ničije i svačije kulturno-istorijsko naslijeđe, u praksi bivaju odbačeni, ili potpuno zaboravljeni od aktuelnih vladajućih politika.
Kontekst spomenika u Jugoslaviji
Kakav značaj su spomenici posvećeni Narodno-oslobodilačkoj borbi imali u Jugoslaviji, zemlji koja već decenijama ne postoji, govore i prve asocijacije na riječ „spomenik“. Iako riječ „spomenik“ označava predmet, umjetničko djelo, ili građevinu posvećenu određenom istorijskom periodu, događaju, ličnosti, ili se koristi u kontekstu kulturno-istorijskog naslijeđa, na prostoru bivše Jugoslavije riječ „spomenik“ se gotovo uvijek veže za spomenike Narodno-oslobodilačke borbe. U Jugoslaviji, „spomenici“ su građeni nakon Drugog svjetskog rata i ova riječ je gotovo ekskluzivno bila rezervisana za likovna i skulpturalna djela, spomen-ploče, spomen-parkove, spomen-groblja, spomen-zgrade i muzeje posvećene Narodno-oslobodilačkoj borbi. Spomenici su brojni i raznovrsni; počev od skromnih spomen-ploča, čija svrha je bila da obilježe mjesto velike partizanske pobjede, ili mjesto mučeničkog stradanja civila, koje nisu imale umjetničke vrijednosti, pa sve do monumentalnih skulpturalnih rješenja i urbanističko-arhitektonskih cjelina ostvarenih kroz muzejske komplekse, parkove ili groblja sa velikim estetskim, umjetničkim i arhitektonskim vrijednostima.
Neka od najznačajnijih monumentalnih ostvarenja memorijalne arhitekture nastale u Jugoslaviji na prostoru Bosne i Hercegovine su Spomen-park Vraca u Sarajevu, Partizansko groblje u Mostaru, Dolina heroja na Tjentištu, Spomenik Revoluciji na Kozari, Spomen-park Garavice kod Bihaća, Nekropola žrtvama fašizma kod Novog Travnika, Spomen-područije Šušnjar kod Sanskog Mosta, Memorijalna zona Korčanica na Grmeču, Spomenik Zeničkom partizanskom odredu na Smetovima, Spomenik Krajišnicima stradalim u NOB-u na Banj brdu (Šehitluci) u Banjaluci, Spomenik bitke na Neretvi na Makljenu i brojne druge spomen-ploče, biste, skulpture, slike, parkovi, groblja i muzejski kompleksi. Pored Spomen-parka na Vracama i Partizanskog groblja u Mostaru, svojom veličinom, arhitektonskim i umjetničkim vrijednostima, skulpturalnošću i odnosom sa okruženjem, a ponajviše svojom monumentalnošću posebno se ističu dva spomenika; Spomenik posvećen Revoluciji koji se nalazi na Kozari i centralni spomenik Bitke na Sutjesci koji se nalazi na Tjentištu u sklopu kompleksa „Dolina heroja“. Pomenute spomenike kreirali su umjetnici i arhitekte koji su ostavili neizbrisiv trag u umjetnosti Jugoslavije, a neki od njih su: Bogdan Bogdanović, Miodrag Živković, Dušan Džamonja, Vladimir Dobrović, Alija Kučukalić, Zlatko Ugljen, Petar Krstić, Boško Kućanski, Arfan Hozić, Mirko Ostoja, Ljubomir Denković, Marijan Kocković i drugi.
Spomenik Revoluciji na Mrakovici (Kozara)
Na opštem Jugoslovenskom konkursku koji je bio raspisan u aprilu 1969. godine, prvu nagradu osvojio je jedan od najznačajnijih jugoslovenskih umjetnika, Dušan Džamonja. Prema njegovoj zamisli, na samom vrhu Mrakovice, na Kozari, podignuta je 1972. godine monumentalna spomenička cjelina koja predstavlja jednu od najreprezentativnijih te vrste na prostoru bivše Jugoslavije. Spomenik na Mrakovici, remek djelo memorijalne arhitekture je podignut u čast Bitke na Kozari tokom koje su u okupatorskom obruču našao veliki broj lokalnog civilnog stanovništva i partizana. Prema istorijskim izvorima, borbe na Kozari su trajale dva mjeseca da bi na kraju pobjedu izvojevala znatno brojnija okupatorska vojska čiju većinu su činile nacističke snage.
Do širokog otvorenog platoa na Mrakovici vodi uski i vijugavi put kroz šumu. Posjetilac sa pristupnog platoa u blizini kojeg se nalaze hotelsko-ugostiteljski kapaciteti i parking prostor, se približava spomeniku preko stepeništa kroz šumski pojas. Betonsko stepenište sa širokim stepenicima pokriva veliku površinu i na taj način odaje utisak da gusto posađeno drveće raste iz betona. Dok visinska kota postepeno raste ukazuju se i obrisi spomenika kao vertikalnog akcenta u prostoru sve do momenta dok posjetilac ne stupi na centralni plato i ugleda spomenik visine 34 metra ispred sebe u punoj njegovoj veličini i ljepoti. Staza koja vodi do spomenika usmjerava posjetioca u kružno kretanje u čijem centru je spomenik koji tokom ove šetnje ne prestaje biti fokusna tačka u prostoru. Posjetilac pomenutom stazom dalje ulazi u šumu iza spomenika koja je sa spomenikom spojena naizgled lavirintom betonskih hodnika i prolaza sa imenima žrtava Bitke na Kozari. Prolazeći kroz jedan od hodnik bez stropa, pažnja posjetioca je usmjerena direktno na vertikalni dio spomenika koji se sastoji iz dvadeset vertikalnih rebara raspoređenih u obliku cilindra, odnosno koncentrične kružnice. Svako od rebara je modelirano tako da ima profilisane segmente u obliku udubljenja koji predstavljaju smrt i ispupčenja sa metalnim aplikacijama koje reflektuju svjetlost i simbolišu život. Rebra su razmaknuta tek toliko da je moguće ući u centar spomenika uz blagi trzaj ka unutra. Na ovaj način ostvarena je psihološka priprema posjetioca, postignut željeni psihološki efekat i na kraju posjetilac biva fizički uvučen u spomenik, odnosno simbolički obruč na Kozari. Oko vertikalnog dijela postavljeni su i horizontalni blokovi koji simbolišu pritisak neprijatelja koji nastoji, ali ne uspjeva da uništi život i zanos pobjede koji se uzdižu ka nebu. Dio kompleksa je i muzej vizuelno slično koncipiran kao i centralni spomenik.
Spomenik Bitke na Sutjesci (Tjentište)
„Dolina heroja“ koja se nalazi na Tjentištu predstavlja memorijalni kompleks koji se sastoji od više spomenika posvećenih bitci na Sutjesci, jednoj od najvažnijih bitaka Narodno-oslobodilačkog rata koja se odigrala 1943. godine. Centralni spomenik, monumentalnih dimenzija i jedan od remek-djela memorijalne arhitekture podignut je 1971. godine i djelo je kipara Miodraga Živkovića. Spomenik je podignut ispred kosturnice iz 1958. godine u kojoj je sahranjen 3301 borac stradao tokom bitke na Sutjesci. Iza spomenika nalazi se otvoreni amfiteatar, a u njegovoj neposrednoj blizini je izgrađen muzej po projektu arhitekte Ranka Radovića. Memorijalni kompleks na Tjentištu koji pripada Nacionalnom parku Sutjeska, predstavlja jedan od najsloženijih i najvećih ove vrste na prostorima bivše Jugoslavije.
Dolina heroja se nalazi 30-ak kilometara od Foče. Do kompleksa se stiže uskim magistralnim putem kroz šumu. Posjetilac sa pristupnog platoa u blizini kojeg se nalaze hotelsko-ugostiteljski kapaciteti i parking prostor se približava spomeniku preko jednog od dva stepeništa koja su u obliku violine i koja vode do kosturnice iza koje je smješten centralni spomenik. Monumentalni spomenik je modeliran u obliku dva raširena krila koja pretstavljaju slobodu. Ove betonske gromade koje odaju utisak lakoće vjetra u snažnim krilima simbolišu i surovost prirode u kojoj se bitka odigrala; nepristupačan teren, kanjoni rijeke, planinske vrhove, ali i prodor, ili let u slobodu. Krila su majstorski modelirana na način da se ljudske figure stapaju sa apstraktnim oblicima prirode uzdižući se u nebo u jednakom ritmičkom kretanju. Na prvi pogled se ove figure ne uočavaju, ali kako posjetilac dublje proživljava genijalni spoj prirodnog i izgrađenog ambijenta, spomenik se postepeno otkriva u punoj svojoj veličanstvenosti. Veličina spomenika (visnia krila 19 metara) i njegove proporcije se stapaju sa prirodnim okruženjem na način kao da je i sam spomenik djelo prirode koju ne ugrožava, nego naprotiv, dopunjuje. Krila pobjede su istovremeno i monumentalna i u humanoj proporciji sa ambijentom što pokazuje svu genijalnost Miodraga Živkovića koji uspjeva da svojim umjetničkim ostvarenjem visokih estetskih vrijednosti vodi ravnopravan dijalog sa prirodom; planinskim vrhovima, dolinom, uzvišenjem i šumom. Na taj način spomenik postaje zvijezda prirodne pozornice na koju je postavljen, ali i više od toga, kao da je tačka na kojoj se nalazi sudbinski bila predodređena baš za tu namjenu. Nema sumnje da, dok se iz bilo koje perspektive posmatra, spomenik na Tjentištu odaje utisak poštovanja i izaziva oduševljenje svojom veličinom, oblikom i bezvremenskom estetikom.
Položaj spomenika juče, danas i sutra
Period Drugog svjetskog rata na prostoru bivše Jugoslavije označen je velikim ratnim i civilnim stradanjima u borbama nadahnutim idejama antifašizma. Kako bi naglasio značaj izgubljenih života u Narodno-oslobodilačkoj borbi za jedinstvenu Jugoslaviju, odmah nakon završetka rata državni vrh se aktivno uključuje u obilježavanje mjesta pobjeda, ali i poraza i velikih gubitaka koji se takođe slave kao svojevrsne pobjede duha, slobode i jedinstva. U ovu svrhu se snimaju filmovi, pišu knjige, pjevaju pjesme, kreiraju umjetnička djela, grade se spomenici i muzeji. Arhitektura se još jednom koristi kao medij za prenos političke poruke. Na umjetnost skulpture i arhitekture ovog perioda se, baš kao i na partizanske filmove, često gleda sa nostalgijom, ali jasno razdvajajući dokumentarno od igranog, kako u filmu, tako i u skulpturi ili arhitekturi. Pa ipak, mnogo manje nego filmska umjetnost, umjetnost skulpture i arhitekture u Jugoslaviji je bliža dokumentarnom pristupu i djeluje iskrenije i stvarnije. Arhitektura i skulptura su u Jugoslaviji postepeno pridobijali povjerenje publike za koju su kreirane, a njihove apstraktne forme nisu tumačene nužno kao veza sa politikom, nego imaju značajan umjetnički doprinos kroz kontekst prikazivanja istorije.
Kroz izgradnju spomeničkih kompleksa, državni vrh želio je predstaviti blistavu prošlost visokih antifašističkih ideala, pružajući gotovo neograničenu finansijsku i logističku podršku. Iako pohvalno iz jednog ugla gledanja, iz drugog ugla stvarnost je drugačija jer se toj stvarnosti pristupa neobjektivno. Prošlost se često romantičarski uljepšava i pisanju istorije Narodno-oslobodilačkog rata se pristupa scenografski, često preuveličano u odnosu na stvarne činjenice. Pred umjetnike se stavlja izazovan zadatak; kako zadovoljiti romantičarske potrebe recentne istorije koje nameće Komunistička partija sa Josipom Brozom Titom na čelu i kako ostvariti umjetnički vrijedna djela bez upadanja u zamku da se citira komunistički diskurs. I zato dubokim razumijevanjem istorijskog konteksta i uloge umjetnika u Jugoslaviji još više oduševljavaju genijalni koncepti i rješenja spomenika nastalih u ovom periodu, spomenika poput onih na Kozari i Tjentištu. Ono što oduševljava je vještina umjetnika da kroz apstraktne simbole i oblike kanališe stroge zahtjeve Komunističke partije Jugoslavije i ostvari umjetnički vrijedna djela. Ovi spomenici predstavljaju zaokružene umjetničke i arhitektonske cjeline sa naglašenom vezom sa okruženjem koje se tretira kao neizostavni dio spomeničkog kompleksa. Rezultat je to dubokog promišljanje prostora u koji se spomenik smješta i zato predstavlja dobar uzor za buduća kreativna djelovanja prilikom izgradnje memorijalnih kompleksa. I upravo zato su novogradnje na lokalitetima spomenika iz Jugoslavije, koje su danas često politički motivisane, apsolutno neprimjerene i narušavaju kulturne, istorijske i umjetničke vrijednosti ovih kompleksa.
Trenutni položaj spomenika Narodno-oslobodilačke borbe je na lošem nivou; spomenike je neophodno pravno i fizički zaštititi od propadanja, a i kada postoji pravni oblik zaštite on se rijetko, ili nikako ne primjenjuje. Većina spomenika se nalazi na udaljenim lokacijama što se sa određenim brojem spomenika pokazalo kao prednost, jer su na taj način sačuvani od namijernog uništenja, a u drugom slučaju opet kao nedostatak, jer je upravo ta udaljenost i smještaj spomenika u nenaseljenim dijelovima zemlje uslovila njihovo brže propadanje, rast nebrige i potpuno neodržavanje. Takođe, spomenici se više ne posjećuju iz razloga i u mjeri kako je to bilo u Jugoslaviji, oni više ne služe svojoj prvobitnoj svrsi (sa malim izuzecima) i njihova uloga je sve više turistička što bi u konačnici moglo označiti i njihov opstanak. Spomenici posvećeni Narodno-oslobodilačkoj borbi podignuti na prostorima bivše Jugoslavije imaju i posebnu specifičnost po kojoj se razlikuju od ideološki sličnih spomenika podignutih u drugim komunističkim društvima u Evropi tog vremena. Ono što ih izdvaja je način kreiranja koji ne pretstavlja puku interpretaciju ideologije i simbolike komunističkog društva, kao i visoka umjetnička vrijednost ostvarena kroz apstraktnost u oblikovnom i likovnom smislu.
Hvala Susanni Carlsten i Stefanu Trapari što su imali strpljenja za naš višesatni obilazak Doline heroja na Tjentištu. Hvala Jeleni Jeličić što me je po kiši iz Banjaluke odvezla na Kozaru da vidim spomenik. Hvala Maji Popovac što mi je pokazala Partizansko groblje u Mostaru. Hvala Mirjani Komlenović i Ani Simanić za panoramu Sarajeva na Spomen-parku Vraca. Hvala kolegama Dariju Kristiću i Slobodanu Peuliću na fotografijama spomenika na Tjentištu i Kozari.
Boris Trapara