U sklopu priprema za Dane Arhitekture 2019, kontaktirali smo g. Namika Muftića i g.Radovana Dellale, autore arhitektonsko-urbanističkog projekta za Sarajevsko naselje Đuro Đaković, koje percipiramo kroz jasan pojavni identitet i specifičnu istoriju koja se veže za ovaj lokalitet, tako da od trenutka gradnje nosi naziv Ciglane što je danas i službeni naziv naselja od preko 5000 stanovnik0.  U nastavku pročitajte osvrt na sam proces nastanka ovog velikog urbanističkog i arhitektonskog poduhvata za tadašnje gradske strukture i građevinsku industriju

Naselje Đuro Đaković (Ciglane) tokom izgradnje 1984.

Terasasto stambeno naselje Ciglane pozicionirano uz jednu od glavnih sarajevskih prometnih osovina je kontinuirana megastruktura prilagođena topografiji terena. Naselje nastaje na mjestu stare ciglane sa vrlo specifičnom historijom.

Na lokalitetu današnjeg naselja 1879. godine austrijski  poduzetnik August Braun otvorio je prvu ciglanu za potrebe izgradnje novih sarajevskih stambenih blokova. Augusta Brauna danas pamtimo kao vrsnog industrijalca, jednu od najznačajnijih ličnosti urbanizacije Sarajeva uopšte, koji je zbog velike ljubavi prema svojoj supruzi Mariji, u svaku proizvedenu ciglu utiskivao srce, pored incijala svoje kompanije. Danas najveći broj objekata iz tog perioda je sagrađen upravo ciglama sa koševske ciglane, od zgrade predsjedništva do kompletnog dijela grada danas poznatog kao Marijin Dvor. Tadašnja ciglana proizvodila je dva miliona komada cigle godišnje vrhunskog kvaliteta, a godine 1896. dobiva i zlatnu medalju za građevinske proizvode na sajmu u Budimpešti. Samo ime današnjeg naselja potiče od njemačke riječi “die Ziegel”. Pogonski objekti za proizvodnju održali su se do početka 1970-tih nakon čega se kreće u urbanizaciju i izgradnju naselja.

Ciglana Koševo August Braun, prva ciglana u Sarajevu, osnovana 1879.

Prije urbaniziranja za ovo područje izrađeno je hortikulturno rješenje prvog pejzažnog arhitekta na našim područjima Smiljana Klaića, voditelja odsjeka za pejzažnu arhitekturu u Urbanističkom zavodu grada Sarajevo, koji je predvidio cjeloviti parkovni prostor kao dio šireg obuhvata Koševske doline, poznate pod nazivom „Zelena transverzala“, po kojoj će kasnije sportska dvorana Zetra dobiti i ime. Smiljan Klaić, rođeni zagrebčanin, je autor i nekih od najzanačjnijih pejzažnih projekata u Sarajevu, Velikog gradskog parka i Gradskog groblja Bare. Postojala je i ideja unutar struktura vlasti, da se gradi sajmište na ovoj lokaciji, ali se odustalo jer se ubrzo 1969. godine izgradila KSC Skenderija, koja je zadovoljila te potrebe.

Nakon prestanka rada ciglane, Urbanistički zavod grada Sarajevo (UZGS), pod rukovodstvom direktora Zdravka Kovačevića, izrađuje Generalni urbanistički plan (GUP) grada Sarajevo 1965. prvi takav u Jugoslaviji, koji je skoro u potpunosti realiziran, te  predlaže da se na mjestu Ciglane napravi moderno stambeno naselje. GUP iz 1965.je objavljen u časopisu Drušva arhitekata Sarajevo “ARH” broj 2-3, iz 1965.

Maketa prve verzije sarajevskog naselja Ciglane. Autori: Namik Muftić, Radovan Delalle, Zorica Starčević, Sakib Hadžihalilović, Jugo Milić Urbanistički zavod grada Sarajevo (UZGS) 1966

Uporedno sa donošenjem GUP-a organizovan je interni “kućni” konkurs sa pet timova i stručnim žirijem, savjetom UZGS sa zadatkom projekata stambenog naselja na mjestu nekadašnje ciglane. Žiri je preporučio da se nastave razvijati ideje prezentirane u tri rada, autori R. Delalle i Z. Starčević, su predviđali gradnju četiri stepenasta stambena nebodera na ravnom dijelu, dok su radovi tima S.Hadžihalilović i N. Muftić, te rad autora J. Milića,  predviđali i djelomičnu izgradnju na padini. Zadatak je bio objediniti najbolje iz sva tri rješenja, te je predloženo novo urbanističko-arhitektonsko rješenje naselja sa  tri stepenasta stambena nebodera na ravnom dijelu terena i terasastu gradnju na većem dijelu padine, koje ce doživiti veliku afirmaciju u stručnoj javnosti.

Projekat je usvojen na gradskom savjetu za urbanizam, izglasan na gradskoj skupštini, uvršten u program tzv „Usmjerene stambene gradnje“ te poslat građevinskom preduzeću Vranica, tada najvećem preduzeću za visokogradnju, da izvrši analizu. Nakon šest mjeseci razmatranja donesen je zaključak da je projekat neizvodljiv sa aspekta postojeće regulative, tehnoloških mogućnosti i trenutnog stepena razvoja građevinarstva u SFRJ. Taj zaključak je rezultirao, da uprava grada Sarajevo raspiše javni savezni konkursa za stambeno naselje Đuro Đaković, sa zahtjevom od 1500 do 2000 stanova i planiranom superstrukturom u ravnom dijelu, gdje je projekat UZGS poslužio kao programska podloga. Neposredno nakon toga Namik Muftić je napustio UZGS, upisao postdiplomske studije u Zagrebu i zaposlio se u  Zavodu za studije i projektovanje „Dom“. Radovan Dellale je otišao na studije na Urbanistički institut u Pariz, gdje će i diplomirati 1972. Sreli su se ponovo u jesen 1974. u Zagrebu na dan kada je raspisan arhitektonsko- urbanistički konkurs za naselje Đuro Đaković, što su otkrili sasvim slučajno listajući dnevne novine. Dogovorili su se da će zajedno raditi konkurs, provodeći jednu sedmicu u Sarajevu, a drugu u Zagrebu i tako naizmjenično.

Maketa prve verzije sarajevskog naselja  Autori: Namik Muftić, Radovan Delalle, Zorica Starčević, Sakib Hadžihalilović, Jugo Milić
Urbanistički zavod grada Sarajevo (UZGS) 1966.

Na raspisani Opći Jugoslovenski konkurs 1974. pristiže 57 radova, a prva nagrada je dodijeljena autorima Namik Muftić i Radovan Delalle. Projekat je predviđao 1451 stambenu jedinicu, osnovnu školu, univerzalnu dvoranu (kapaciteta 1000 mjesta) sa kino salom, robnu kuću, trgovine, različite ugostiteljske sadržaje, poštu, banku, prostor za kućne savjete, ljetnu pozornicu, prostor za predškolski uzrast djece… Pješačka ulica u centru naselja sa trgom i bogatim sadržajima bila je okosnica kompletnog naselja. Referisala je svojim gabaritima, sadržajima i živošću na javne prostore središnjeg dijela Sarajeva. Ispod nje je bila planirana servisna ulica za automobile koja je opsluživala dvije podzemne garaže na dva nivoa velikog kapaciteta, podrume sa ostavama stambenih i javnih  objekata, smetljarnici, podstanice instalacija vodovoda, centralnog grijanja, trafostanice, skladiša i sl.

Maketa arhitektonsko-urbanističkog projekta naselja Đuro Đaković (Ciglane) – Središnji prostor naselja

Maketa arhitektonsko-urbanističkog projekta naselja Đuro Đaković (Ciglane) – Pogled na osnovne javne prostore naselja

Autori su pozvani da nastavak rada na izradi idejnih i izvedbenih projekata slijedeće četiri godine provedu u Zavodu za studije i projektovanje „Dom“. Konkursni rad je nažalost tokom izrade regulacionog plana, sticajem okolnosti, pretrpio izmjene, prvenstveno zbog nedostatka materijalnih sredstava za javne i prateće sadržaje. Ukinuta je podzemna ulica i parkiranje je ostalo na nivou prizemlja, nije izgrađena univerzalna dvorana, odustalo se od ljetne pozornice, danas je tu objekat Porezne upave, autora N.Nešković, H.Ćemalović, nije izgrađena osnovna škola, na sjevernom kraju je izgrađen objekat banke, autora Š. Jamakovic, S. Jamaković. Na ravnom djelu naselja formirana je „čaršija“ sa bogatim sadržajima uz pješacku ulicu i trgove sa dječijim igralištima i zelenilom u pozadini.

Maketa arhitektonsko-urbanističkog projektaza naselje Đuro Đaković (Ciglane) – Autori: Namik Muftić, Radovan Delalle,1978

Tadašnje naselje “Đuro Đaković” ukupne bruto stambene površine od 146.390 m2 (1451 stambena jedinica) je jedinstveno na području Jugoslavije, a gradi se od 1976. do 1989. godine od strane građevinske firme PUT our Visokogradnja. Autori razvijaju koncept “urbarchitecture”, koji predstavlja  specifičnu megastrukturu kontinuiranih volumena, dizajnirana prema mjestu i vremenu, koja krajnjim korisnicima dopušta sudjelovanje u samom dizajnu objekta.  Prostorno-urbane karakteristike su omogućile gradnju savremenog naselja inspirisane tradicionalnim građenjem kuća na padinama. Nastoji se formirati prostorno-plastična cjelina sa različitim mikroambijentima i vizurama na obronke planine Trebević. U sklopu naselja formiran je i sistem pješačkih ulica  i trgova koji povezuje parterne prostore objekata a kolski saobraćaj se tretira kao dio cjelovitog prostornog koncepta. Bitna karakteristika projekta bila je fleksibilnost, posebno na padini gdje su zbog toga izabrani veći konstruktvni rasponi od 5,4m i 10,2 m.

Karakteristični presjek i etapa – idejni projekat naselja Đuro Đaković (Ciglane)

Naselje Đuro Đaković (Ciglane) tokom izgradnje – Fotografija gore: Početak gradnje na padini 1981.; Fotografija dolje: Pogled na padinu 1984.

Autori su predložili preduzeću za upravljanje i održavanje “Sarajevostan” uputu stanarima kako će koristiti otvorene prostore-terase. Ideja Ciglana je mahala, stanovanje na padini gdje svi imaju avliju – terase i pravo na vidik, a uličice su bile za kontrolirani saobraćaj. Svaki stan na padini ima terasu ispred dnevnog boravka veličine 4,2 x 2,4m, a ispred spavaćih soba veličine 5,4 x 1,2m, na terasi je i veliko korito 80x60cm u kome može rasti malo drvo. U uputi su dali skice sa mogućnostima korištenja i mogućim intervencijama: od zatečenog osnovnog oblika do dodavanja drvenih pergola sa grožđem, penjačicama, drvene ili metalne konstrukcije sa staklenim krovom da stan ne trpi krađu sunca i insolacije do potpuno ustakljenja terase u zimski vrt. Do 1992.fleksibilnost je kontrolisana kroz službu za urbanizam opštine centar uz saglasnost autora. To je funkcioniralo jedan period, pa su ljudi davali sjajne varijante, ali danas 70% intervencija i nadogradnji su urađene bez dozvola.

Pored konstantih intervencija na fasadama i dogradnji na terasama, poslije rata nije bilo značajnijih promjena unutar naselja, izgrađena je samo džamija na mjestu kino dvorane (autora, N.Muftić, A. Daidžić) i trg sa fontanom ispred džamije, koji je izvela firma Bosman.

Stambeno naselje Ciglane je trebalo biti i dio izložbe “Toward a Concrete Utopia Architecture in Yugoslavia 1948–1980” u MOMA New York, međutim zbog nedostatka orginalnih crteža nije uspilo zadovoljiti tražene kriterije.

Od Augusta i Marije Braun ostale su urne ukopane u dvorištu Vile Braun, izgrađene na rubu naselja Ciglane, kao svjedoci specifične cikličnosti historije. Danas je naselju neophodno ulaganje u javnu infrastrukturu i društene sadržaje. Terasasto stambeno naselje Ciglane podsjeća nas na vrijeme kad se prostor razvijao planski i kroz javne natječaje, gradeći novo društvo o kome danas učimo kroz historijske knjige i arhitektonske izložbe.

Ciglane,februar 2019.

Ciglane,kosi lift sa podstanicama, februar 2019.

Ciglane,februar 2019.

Podaci o projektu: SOUR “Investprojekt” Zavod za studije “Dom”
Autori: Namik Muftić i Radovan Dellale
Projektni saradnici: Nikola Maslej i Nihad Handžić
Konsultanti: Jug Milić
Pejzaž: Branka Vukičević
Urbana oprema i vizuelne komunikacije: Fedor Kritovac i Slavko Dakić
Saobraćaj: Ivo Erceg
Sociološki aspekti: Ognjen Čaldarević
Hidrotehnika: Dr. Aleksandar Ćorović i Muamer Bajraktarević i Tomislav Mihić
Elektroinstalacije: Vlado Pavlović i Edo Širola i Nikola Vagić
PTT: Novak Marković
Rukovodilac radnog tima za izradu investiciono tehničke dokumentacije: Sulejman Midžić
Izvođač: “PUT” Sarajevo OUR Visokogradnja

OSNOVNI NUMERIČKI PODACI:

Površina naselja:     15.86 ha
Bruto površine:       204.290 m2

• Stanovanje 149.390 m2
• Kontinuirani centar 12.700 m2
• Škola 3.850 m2
• Prateći sadržaji 10.070 m2
• Zdravstvena stanica 540 m2
• Skloništa 1.500 m2
• Garaže i natkrivena parkirališta 26.240 m2

Gustina naseljenosti: 373 st/ha

Struktura površina:

• Pod objektom 6,14 ha
• Pješačke površine 0,85 ha
• Kolsko pješačke 0,79 ha
• Saobracajne povrsine 3,24 ha
• Zelene površine 4,84 ha
• Odnos izgrađenih I slobodnih površina: 1:2,5    38,8%
• Koeficijent izgrađenosti: 0,76
• Broj stanova 1451
• Broj stanovnika 5961
• Korisna stambena površina 114.231 m2

*podaci preuzeti iz časopisa Arhitektura i Urbanizam 94/95, dvobroj posvećen XIV Olimpijskim igrama, Sarajevo 1989.