Autor: Boris Trapara

Sakralno naslijeđe judaizma u Sarajevu

Sakralna arhitektura Sarajeva nastajala je i razvijala se kroz više od pet vijekova dugu istoriju grada i tako stvarala jedinstvenu panoramu evropskog Jerusalema. Uloga religije u svakodnevnom životu imala je snažan uticaj na kulturološke i arhitektonske odlike grada. Za istraživače sakralne arhitekture Sarajevo predstavlja raznovrstan mozaik arhitektonskih stilova ostvarenih kroz bogomolje pet najvećih evropskih religija (islama, katoličanstva, evangelizma, pravoslavlja i judaizma). Na samo stotinu metara razdaljine izgrađena su remek-djela sakralne arhitekture svog vremena. Poštujući pravila odabranog arhitektonskog jezika, mjerila i proporcija u urbanom tkivu grada, ali i vlastite tradicije i kulture uz uvažavanje okruženja, objekti sakralne arhitekture u Sarajevu predstavljaju jedinstvene primjere konfesionalne koegzistencije. Pored džamija, katoličkih i pravoslavnih crkvi, značajan dio sakralnog naslijeđa u Sarajevu čine i sinagoge. Karakteristike objekata ove arhitekture mogu se sagledati kroz njihovu plastičnu i polihromnu dekoraciju, stil gradnje, urbanističku postavku i istorijski i kulturološki kontekst.

Umanjena replika Sarajevske Hagade, Sarajevo, 12.01.2015 ©Boris Trapara

Protjerani iz Španije, Jevreji Sefardi su dobili dozvolu od sultana Osmanskog carstva, Sulejmana Veličanstvenog da se nasele u Sarajevu. Rumelijski beglerbeg Sijavuš-paša je 1581. godine za Jevreje Sefarde u Velikoj avliji izgradio han, a kasnije je tu izgrađena i sinagoga (Il Kal Grandi) u kojoj je danas smješten Muzej Jevreja.  U Gazi Husrev-begovoj biblioteci se čuva najstariji pisani dokument (1557. godina) o Jevrejima Sefardima u Sarajevu, koji su pored svoje kulture, običaja, tradicije, jezika ladina i načina života sa sobom donijeli i Hagadu. Sarajevska Hagada je jedan od najvrijednijih rukopisa oslikan i ispisan kao vjenčani poklon, potiče iz XIV vijeka i čuva se u Zemaljskom muzeju Bosne i Hercegovine. Jevreji Aškenazi dolaze u Sarajevo tek poslije 1878. godine. U umjetnosti i arhitekturi sinagoge, Jevreji su se prilagođavali životu izvan hrama, prihvaćajući dominantne arhitektonske stilove svog doba. Jevreji su gradili bogomolje najčešće u maurskom stilu. Nekada je u Sarajevu bilo osam sinagoga, a danas je Aškenaska sinagoga jedina aktivna sinagoga u Bosni i Hercegovini. Svaka sinagoga sadrži konhu u kojoj se nalazi aron hakodeš (ormar) u kojem se čuvaju svici Tore, simbol vječne svjetlosti – nertamid, i tivu ili bimu (podijum) sa kojeg se vodi vjerska služba.

Novi hram (Il Kal Nuevu) izgrađen je sedamdesetih godina XIX vijeka u neposrednoj blizini Starog hrama (Il Kal Grandi), a danas se u njemu nalazi istoimena galerija. Na Mejtašu je 1901. godine izgrađena Kuća molitve (Bet Tefila) koja je nakon drugog svjetskog rata preprojektovana u stambeni prostor. Godine 1903. izgrađena je zgrada jevrejske opštine i škole “Talmud-Tora” prema projektu Josipa pl. Vancaša, a u sklopu koje se nalazio Hram nijemih (Il Kal Di Lus Mudus). Kasnije je u ovom objektu otvoren Jevrejski srednji teološki zavod. Molitveni prostor se nalazio u stambeno-poslovnoj palati u ulici Ćemaluša (Ulica Šaloma Albaharija). U sinagogu je uveden hor, što je bila novina, pa su vjernici morali da se mole tiho, zbog čega je sinagoga prozvana “Hram nijemih”. Tikun Hacot je mala sinagoga koja se nalazila u ulici Jaroslava Černija (blizu Velike avlije) u sklopu porodične kuće izgrađene polovinom XIX vijeka. Sinagoga je djelovala sve do Drugog svjetskog rata. Takođe, u blizini crkve Kraljice Sv. Krunice na Banjskom brijegu u Pehlivanuši ulici u Sarajevu, nalazila se mala sinagoga (Il Kal Di Tiju Mači Bohor) isto u sklopu porodične kuće izgrađene dvadesetih godina XX vijeka. Najveći Jevrejski hram u Sarajevu, Veliki hram (Templ) zajedno sa jevrejskom opštinom, muzejem i bibliotekom, izgrađen je 1930. godine, a 1964. godine je preprojektovan i danas je to Bosanski kulturni centar. Na Kovačićima se nalazi drugo po veličini u Evropi Jevrejsko groblje sa kapelom (Ciduk Adin) iz 1924. godine.

Sefardska i Aškenaska sinagoga

Sefardska sinagoga (Stari hram, Il Kal grandi, Il Kal Vježu) – Muzej Jevreja, 15.01.2015. ©Boris Trapara

Prvobitni izgled sefardske sinagoge, Starog hrama (Il Kal Grandi ili Il Kal Vježu) iz 1581. godine nije poznat, osim da je hram bio trobrodna građevina sa jednom galerijom. Stari hram (dimenzija 23×11 metara) je pokriven sa 4 veće kupole u glavnom brodu i bačvastim svodovima u bočnim brodovima, gorio je nekoliko puta, a najveće posljedice su bile 1697. i 1788. godine. Arhitektonska forma Starog hrama je skladna i čista, pomalo rustična i može se dovesti u vezu sa izgledom hramova građenih u Španiji, ali sa uticajem islamske arhitekture u Bosni i Hercegovini. Dogradnja bočnog krila od opeke i unutrašnje oslikavanje izvršeni su 1909. godine, kada je u objekat uvedena električna rasvjeta. Na sačuvanim fotografijama Starog hrama (Il Kal Grandi) može se vidjeti da je zidna dekoracije bila izvedena u malteru u plošnim, geometrijskim i stilizovanim biljnim ornamentima kao i hebrejskim natpisima, gdje su izražene mnoge karakteristike orijentalne umjetnosti. Nažalost, ova dekoracija nije sačuvana. Tokom Drugog svjetskog rata, hram je bio opljačkan i pretvoren u zatvor, da bi 1966. adaptiran da primi muzejski sadržaj i danas je Muzej Jevreja. Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine proglasila je 2003. godine istorijsku građevinu Stari hram (Il Kal Grandi) nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine.

Aškenaska sinagoga u Sarajevu, 17.08.2006. ©Boris Trapara

U izboru stila gradnje, netipičnog za Sarajevo Aškenaska sinagoga je arhitektonski riješena kao kompaktna masa oblika paralelopipeda sa ugaonim kupolama na visokim tamburima, a presvučena je plitkom pseudomaurskom dekorativnom plastikom. Tokom izvedbe vršene su značajne prepravke projekta aritekte Wilhelma Stiassnya od strane arhitekte Karela Paříka. Hram (dimenzije 25×14,5m)  je završen pod nadzorom Ludviga Jungwirtha i otvoren 1902. godine. Maurski elementi su najupečatljiviji na fasadi objekta, a to se ne odnosi samo na dekorativnu plastiku nego i na oblik i veličinu prozora. Dvorana (molitveni prostor) Aškenaske sinagoge sagrađena je sa galerijom koja je služila za žene i oslikao ju je Ludvig Oisner ornamentalnim detaljima zelene, plave i crvene boje. U Drugom svjetskom ratu Njemačke trupe su pretvorile Aškenasku sinagogu u štalu za konje, pa je hram na taj način bio obeščašćen što je bio i razlog da se šezdesetih godina XX vijeka izvede horizontalna pregrada u nivou postojeće galerije za žene. Prizemlje se koristi za svečanosti Jevrejske opštine, a sprat kao hram. Davidova zvijezda je najčešće prisutna na vitražima postavljenim na ulazna vrata Aškenaske sinagoge, ali se sreće i na enterijerskoj opremi Velikog hrama. Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine proglasila je 2003. godine istorijsku građevinu Aškenasku sinagogu (hram) nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine.

Detaljne opise kulturno-istorijskih vrijednosti Sefardske i Aškenaske sinagoge možete pronaći na stranici Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine u rubrici Nacionalni spomenici i Odluke o proglašenju dobara nacionalnim spomenicima.

U cilju promocije pozitivnih vrijednosti pozivamo vas da fotografišete i objavljujete fotografije bosanskohercegovačkog kulturno-istorijskog naslijeđa na društvenim mrežama koristeći hashtagove #bihbastina i #BHheritage.

Datum objavljivanja: 25.10.2017.

*Zabranjeno je kopiranje objava sa web stranice AABH na druge portale i medije bez odobrenja od strane Asocijacije arhitekata u BiH.