Autor: Boris Trapara
Asocijacija arhitekata u Bosni i Hercegovini je u prethodnom periodu objavila seriju kratkih članaka i fotografija nacionalnih spomenika naše zemlje u cilju promovisanja univerzalnih i pozitivnih vrijednosti kulturno-istorijskog naslijeđa. Pravo koje nam je dato rođenjem da uživamo u baštini, istovremeno je i obaveza da baštinu čuvamo kao zajedničko dobro svih nas. Doprinos koji svako od nas može ostvariti u zaštiti i promociji bosanskohercegovačkog naslijeđa se u datom trenutku može činiti marginalnim, ali je izuzetno značajan u široj slici kao dio niza aktivnosti koje imaju za cilj da prikažu umjetničke, arhitektonske, kulturološke, istorijske i turističke vrijednosti bosanskohercegovačkog naslijeđa. Četvrti, posljednji u nizu kratkih članaka i fotografija govori o važnim sarajevskim bogomoljama: Staroj pravoslavnoj crkvi sv. Arhangela Mihaila i Gavrila na Baščaršiji i Sabornoj crkvi Roždestva Presvete Bogorodice.
Sakralno naslijeđe pravoslavlja u Sarajevu
Sarajevska sakralna arhitektura raznolika je u pogledu stilske artikulacije i konfesionalne pripadnosti. Prilikom projektovanja vjerskog objekta arhitekta je imao zadatak da u jedinstvenu cjelinu spoji svoj umjetnički izraz, tradiciju i tačno određene zakone konfesije, što nije bilo ni najmanje jednostavno. Jedan od osnovnih projektantskih zadataka bio je i visoko uvažavanje ambijentalnih vrijednosti. Od sakralnih objekata, kroz osmanski i austrougarski period, građene su džamije, crkve i sinagoge. Ovi objekti danas predstavljaju reprezentativne primjere arhitekture svog vremena, a potvrda njihovog značaja je status nacionalnog spomenika Bosne i Hercegovine koji većina njih i nosi. Na primjeru pravoslavne sakralne arhitekture u Sarajevu moguće je pratiti razvoj crkvenog graditeljstva i crkvene umjetnosti u kontekstu društvenih i političkih prilika koje su direktno uticale na arhitekturu i graditeljstvo određenog istorijskog perioda.
Panorama Sarajeva, 23.11.2016. © Boris Trapara
U carigradskom defteru iz 1485. godine se kaže da u Sarajevu postoje 42 muslimanske, 103 hrišćanske, i 8 dubrovačkih kuća, pa se pretpostavlja da je, za to doba veliko hrišćansko naselje, imalo crkvu, iako se ona ne spominje. Starost Stare pravoslavne crkve sv. Arhangela Mihaila i Gavrlina moguće je utvrditi na osnovu indirektnih pokazatelja kao što su neobična osnova crkve, dvospratne arkade, ozidana oltarska pregrada sa kamenim svjećnjacima ispred oltara, dva sloja boje na ikonama ikonostasa i nadgrobni spomenici, što su karakteristike srpskih srednjovijekovnih zadužbina XII-XV vijeka. Pored pomenute Stare crkve na Baščarčiji, u Sarajevu se još nalazi i Saborna crkva Roždestva Presvete Bogorodice čija gradnja je završena 1872. godine. Kompleks Saborne crkve su nekada činile i zgrada Bogoslovije (sada Ekonomski fakultet) i zgrada Mitropolije. Crkva sv. Save u Blažuju iz 1896. godine ima osnovu oblika slobodnog grčkog krsta. Projekta za Crkvu posvećenu prenosu mošti sv. Nikolaja u Reljevu završen je 1884. godine. Dvije godine kasnije završena je gradnja jednobrodne zasvođene crkve sa zvonikom. Crkva sv. Preobraženja u Pofalićima je pravoslavna crkva izgrađena 1939. godine kao savremena ineterpretacija srpsko-vizantijskog stila u arhitekturi. Ova crkva ima kružnu osnovu sa kvadratnim proširenjima i projektovana je po uzoru na crkvu sv. Petra i Pavla u Rasu, u Srbiji.
Po arhitektonskoj koncepciji, u sarajevskoj regiji tokom austrougarskog perioda građena su dva tipa pravoslavnih crkava: crkve centralne osnove (Crkva sv. Save u Blažuju i Crkva Uspenja presvete Bogorodice na Palama) i jednobrodne zasvođene crkve sa zvonikom na zapadnoj strani (Crkva sv. Velikomučenika Georgija u Trnovu i Crkva sv. Ilije u Ilijašu). Profesorica Jelena Božić kaže da se prvi tip javlja kao konkretizacija romantičarskih težnji za ispoljavanjem nacionalnog identiteta, a drugi tip znatno je češće realizovan, pošto se radi o relativno jednostavnim prostornim rješenjima.
Stara pravoslavna crkva sv. Arhangela Mihaila i Gavrila na Baščaršiji i Saborna crkva Roždestva Presvete Bogorodice
Kompleks Stare pravoslavne crkve sv. Arhangela Mihaila i Gavrila na Baščaršiji, Sarajevo, 04.04.2016. ©Boris Trapara
Za nastanak i razvoj Stare crkve sv. Arhangela Mihaila i Gvrila na Baščaršiji vezane su mnogobrojne legende i predanja. Sarajevski hroničar iz XVII vijeka, Mula Mustafa Baašeskija zapisao je predanje koje govori da je ktitor crkve bio Andrija Kraljević, brat legendarnog mitskog junaka na Balkanskom poluostrvu, Kraljevića Marka. Prema drugom predanju, koje je zabilježio Mita Živković, Sultan je preko Gazi Husrev-bega odobrio da se izgradi crkva ne veća od bivolje kože. Da bi doskočili sultanu, sarajevski pravoslavci su izrezali bivolju kožu u trake, i prema legendi, ogradili obuhvat i podigli crkvu kvadratne osnove (14,5×16,5 m) djelomično ukopanu u zemlju i bez zvonika. Stara crkva je više puta stradala od požara, a današnji oblik datira iz 1730. Sve do austro-ugarskog perioda crkva nije imala zvonik koji je tada izgrađen u stilu vojvođanskog neobaroka. Za ovaj stil se vjerovalo da simboliše konfesionalnu pripadnost srpskoj crkvi. Pošto se zvonik nije uklapao u kompoziciju kompleksa crkve, šezdesetih godina je izgrađen novi zvonik koji i danas postoji i koji gradi bolju arhitektonsku vezu sa kompleksom. Crkva je podjeljena na oltar i naos, ima galeriju za žene, a sa bočnih strana su dva broda zatvorena pripratom. Veliku umjetničku vrijednost Stare crkve čini ikonostas sa ikonama poznatih srpskih srednjovjekovnih slikara: Radula iz XVII vijeka i Maksima Tujkovića iz XVIII vijeka. Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine proglasila je 2006. godine graditeljsku cjelinu Stare crkve sv. Arhangela Mihaila i Gvrila nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine.
Saborna crkva Roždestva Presvete Bogorodice, Sarajevo, 27.06.2017. ©Boris Trapara
Gradnja Saborne crkve Roždestva Presvete Bogorodice odvijala se od 1863. do 1872. godine prema projektu i pod nadzorom Andrije Damjanova, koji potiče iz porodice arhitekata, zografa, slikara, ikonopisaca, drvorezaca i kamenorezaca. Porodica Damjanov-Zografski je na područiju Balkana izgradila oko 40 crkvi. Najsličnija sarajevskoj crkvi je crkva koju je Andrija Damjanov izgradio u Mostaru, a zatim crkve koje je izgradio u Nišu i Smederevu. Saborna crkva je trobrodna bazilika sa upisanim krstom sa pet neovizantijskih kupola i neobaroknim zvonikom visine 45 metara. Ikonostas je rađen u Sergijevskom manastiru kod Petrovgrada. U zidovima se nalazi dva reda prozora sa vitražima, a na oltaru četiri. Dužina crkve je 37 m, a širina 22,5 metara. Crkva je zasvedena poluobličastim svodovima i nije freskopisana, već je na zidovima, lukovima, svodovima i apsidi urađena ornamentalna dekoracija, a u zonama velikih zidnih površina imitiran je mermer. Svodovi sadrže simbolične ukrase plavog neba sa pozlaćenim zvijezdama, a isti simboli su oslikani i na svodovima Stare crkve. Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine proglasila je 2006. godine istorijsku građevinu Sabornu crkvu Roždestva Presvete Bogorodice nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine.
Detaljne opise kulturno-istorijskih vrijednosti Stare pravoslavne crkve sv. Arhangela Mihaila i Gavrila na Baščaršiji i Saborne crkve Roždestva Presvete Bogorodice možete pronaći na stranici Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine u rubrici Nacionalni spomenici i Odluke o proglašenju dobara nacionalnim spomenicima (www.kons.gov.ba).
U cilju promocije pozitivnih vrijednosti pozivamo vas da fotografišete i objavljujete fotografije bosanskohercegovačkog kulturno-istorijskog naslijeđa na društvenim mrežama koristeći heshtagove #bihbastina i #Bhheritage
Prethodne objave iz rubrike #BiHbastina možete pročitati ovdje.
Datum objavljivanja: 06.12.2017.
