Autor: Ninoslav Ilić
Urbana struktura neorenesansne i neoklasicističke arhitektonske prakse 19. vijeka, činila je često bazu za nastavak širenja većine evropskih gradova. Trebinje se po tome ne razlikuje od ostalih mjesta, većeg ili manjeg formata, oblikovanih u istom istorijskom trenutku. Istorija arhitekture će pokazati da je za savremeno Trebinje jedan od najvažnijih momenata u njegovom prelazu iz skučene, introvertne, ljušture orijentalne mahale u savremenu urbanu cjelinu, koja će predstavljati osnov za svaku buduću nadogradnju, biti turbulentni prelaz iz 19. u 20. vijek.
Novoformirano gradsko jezgro sa naglašenim neorenesansnim arhitektonskim motivima biva pažljivo projektovano i sa današnje tačke gledišta činilo je relativno blag prelaz iz orijentalnog u evropsko gradsko tkivo. Objekti su jednostavnog arhitektonskog izražaja, rijetko monumentalni, često svedene fasadne forme, građeni na iskustvima tradicionalnih načina gradnje, unaprijeđene, za to vrijeme, savremenim tehnološkim rješenjima. Senzibilitet kojom se formiraju novi ulični profili, te kvalitetan odnos jednog objekta u odnosu na susjedni čini novoformirane gradske blokove uspješnim arhitektonskim rješenjima. Kratak vremenski period u kome dolazi do realizacije novih segmenata grada čini da su oni, nažalost, rijetko oblikovno i graditeljski zaokružene urbane cjeline. Upotreba kamena, te poštovanje klimatskih predispozicija dovešće do usavršavanja i dodatnog naglašavanja fenomena mediteranske arhitektonske fizionomije nekih od najreprezentativnijih objekata izgrađenih u ovom istorijskom periodu. Element mediteranskog u arhitekturi Trebinja doživio je vrhunac u oblikovanju porodičnih kuća u glavnoj gradskoj ulici. Uvođenjem zasvođenih portala, reprezentativnih balkona, pažljivo proporcionisanih i estetski zaokruženih, kao i krovnih i međuspratnih vijenaca, ovi objekti dobijaju karakter mediteranskih palača, te uveliko povećavaju nivo urbaniteta grada u cjelini.
Korzo, Trebinje © Ninoslav Ilić
Iako su reprezentativni primjeri mediteranske arhitekture u Trebinju bili lokacijski centralizovani i razvijani na mikro planu, njihova je adaptacija toliko uspješna da je u kontinuitetu učvršćivala Trebinje kao grad sa jakim mediteranskim ugođajem. Polemike o gradu kao sredini koja taj i takav karakter treba njegovati i dodatno ojačavati sveprisutan je u lokalnoj arhitektonskoj diskusiji do današnjeg dana. Na žalost, korištenje svih pozitivnih preduslova koje u svojoj izvornosti nose mediteranski gradovi, ali i mediteranska filozofija života i odnosa prema njemu, do danas ostaje samo na nivou teorijskih replika koje, na žalost, nisu imale snage da budu materijalizovane kroz gradnju novih gradskih blokova i naselja u cjelini. Ali, hajde da se vratimo nekoliko koraka u nazad i da pobliže razjasnimo pitanje šta se uopšte podrazumjeva pod teminom mediteranske arhitekture.
Mediteranska arhitektura se kao stilski pravac razvijala vijekovima pod neprikosnovenim uticajem mediteranske klime. Ona nije jedinstvena ni unificirana, već raznolika i regionalna. Mediteranska arhitektura je arhitektura podneblja, prilagodljiva konkretnoj lokaciji i potrebama čovjeka. Ona nije vremenski ograničena, nema konkretan početak ni kraj, već je produkt konstantnog prilagođavanja i nadogradnje širenjem kulturoloških uticaja. Ona povezuje različite arhitektonske oblike duž čitave obale Mediteranskog mora, nastajale i razvijane spontano tokom različitih vremenskih perioda. Iako, geografski, znaju biti značajno udaljene, svaka od pojedinačnih regionalnih arhitektura povezana je jedinstvenim shvatanjem prostora i načina koji se isti treba oblikovati. Zajedničko im je to da se klasična mediteranska naselja grade u grupama, često uz određenu padinu, strogo vodeći računa o orijentaciji kako bi se na što bolji način iskoristile sve klimatske prednosti kakve su provjetrenost, osvjetljenje i sl.
Trg, Trebinje © Ninoslav Ilić
Arhitektura Otomanskog carstva je izronila je kao kombinacija uticaja kontinentalnog Jedrena i mediteranske Burse sa vrlo sličnim klimatskim karakteristikama. Orijentalna arhitektura se šireći razvijala i poprimala uticaje različitih kultura s kojima je dolazila u kontakt, te kroz dodire sa brojnim regionalnim interpretacijama mediteranskog arhitektonskog izražaja u završnici činila simbiozu arhitektonske tradicije mediterana i Bliskog istoka.
Orijentalizam je kao arhitektonski izražaj u pojedinim dijelovima Trebinja izrazito naglašen i prostorno zastupljen. Treba imati na umu da orijentalna arhitektura u Trebinju nije uvijek klasičnog formata ni tipičnog oblika. Ona je uronjena u karakter tradicionalne hercegovačke, kamene, arhitekture i predstavlja simbiozu dvaju kulturoloških uticaja, što je rezultovalo jednom autentičnom ambijentalnom vrijednošću iz koje se mogu izvući brojne pouke i pozitivna iskustva koja ne smiju biti stavljena u stranu već iskorištena i istaknuta kao dodatni potencijal i bogatstvo kulturološkog diverziteta, učvršćujući mediteranski karakter Trebinja.
Stari grad, Trebinje © Ninoslav Ilić
Govoriti o problematici arhitekture gradova današnjice je gotovo nemoguće bez osvrta na kulturološke preokrete koji su do njih, posredno ili neposredno, doveli. Vezanost ljudi za zemlju, od koje su živjeli i koja je činila osnovu svake ekonomske aktivnosti društva u cjelini, naglo se gubi i prekida industrijskom revolucijom. Ona je iznjedrila temelje za kulturološku revoluciju i promjenu shvatanja i odnosa čovjeka prema prirodnoj sredini koju nastanjuje, ali i društvenoj zajednici čiji je osnovni element. Ovim promjenama fizičke i psihološke veze, koje su činile referentnu tačku kojima su ljudi bili vezani za određenu grupu ili zajednicu, što je na kraju rezultovalo fenomenom identifikacije sa konkretnim mjestom, bile su trajno narušene. Iako je industrijskom revolucijom napravljen ogroman iskorak u smislu tehnoloških dostignuća, čime je kvalitet života u gradovima značajno poboljšan, moglo bi se reći da je proces koji je njome pokrenut u sferi arhitekture prestavljao početak njene dehumanizacije. Unificiranost arhitektonskih objekata dobija na snazi buđenjem novog pristupa gradnji i shvatanju životnog prostora. Dvadeseti vijek rađa pravac poznat kao Modernizam koji propovijeda sasvim novu arhitekturu, nastalu na prekidu sa prošlošću i stvaranju opšteg stila upotrebom savremenih materijala i novih tehnoloških dostignuća. Gradovi se užurbano šire, često na račun primarne urbane strukture, koja biva apsorbovana eliminacijom njenog značaja, stvaranjem sasvim nove arhitektonske filozofije.
Porodična kuća, Trebinje © Ninoslav Ilić
Trend standardizacije naših gradova do koje dolazi naglom industrijalizacijom nakon drugog svjetskog rata otjelotvoren je plejadom soc-realističkih i brutalističkih objekata, čijom se ekspanzijom postepeno gubila izvorna jedinstvenost formirana kroz vijekove pažljivom materijalizacijom, volumetrijom i klimatskom osvještenosti graditelja. Značaj i mišljenje arhitekte se stavlja u drugi plan, dok želje i potrebe prečesto neupućenih i arhitektonski neosvještenih investitora, sklonih brzoj zaradi, igraju sve važniju ulogu. Kompromisi na uštrb arhitekture objekta su česti i globalni su fenomen, a najdrastičnije se očitavaju na ekonomski osiromašenim sredinama, kakva je naša, rezultujući hiperprodukciju loše arhitekture.
Sve naglašenijom komercijalizacijom arhitekture kroz poslednjih nekoliko decenija profit se stavlja u prvi i nerijetko jedini plan, dok estetika biva marginalizovana i protjerana. To je dovelo do formiranja čitavih gradskih blokova, a nerijetko i naselja, sa objektima unificirane fizionomije, upitne arhitektonske vrijednosti, te ograničenim rokom trajanja, nipodaštavajući nasljeđenu i dugo njegovanu autentičnost i originalnost gradskog nukleusa.
Upravna zgrada industrije alata, Trebinje © Ninoslav Ilić
Mediteranski pojas je kroz istoriju oduvijek smatran jednim od kulturološki najaktivnijih i najkreativnijih sredina, kojoj su gravitirale ili se na nju, tokom svoga razvoja, ugledale sve ostale. Na žalost, danas je ovaj prostor slika i prilika gubitka sopstvene unikatnosti naglom i neplanskom transformacijom odnosa prema prostoru u kome se živi i gradi. Na njemu se najbolje vidi šta se događa uvođenjem novih stilova, suštinski potpuno suprotnih lokalnoj praksi i kulturološkoj pozadini, kojima su date odriješene ruke transformaciji prostora bez imalo dodira i dijaloga sa nasljeđenim prirodnim i urbanim kontekstom. Direktna posljedica ovakvog pristupa razvoju i širenju gradova jeste nastanak fenomena „anti-prostora“, mjesta bez karaktera, čitavih predgrađa koja nisu po ničemu prepoznatljiva. Ovo dovodi do problema odsustva identifikacije i teške orijentacije jer naselje, kao mjesto u prirodi više ne postoji, a objekti više nisu elementi koji odišu individualnošću ili osjećajem pripadnosti.
Kod gradova kakvo je Trebinje, koje svoj arhitektonski kvalitet još uvijek crpe iz nasljeđenih urbanih sredina sa jakim, jasno definisanim, široko prepoznatim kvalitetom urbaniteta, svaka nova arhitektonska cjelina ili individualni objekat biva, s razlogom ili ne, kritikovan ili hvaljen na osnovu normativa koji su ranije uspostavljeni i estetike koja je ugrađena u svijest ljudi. Možda bi za izlazak iz začaranog kruga teoretisanja o širenju nasljeđenog mediteranskog duha Trebinja iz centra ka periferiji, polazeći od pretpostavke da je takvo nešto prepoznato kao potreba, bilo bitno odgovoriti na pitanje šta je to mediteranska arhitektura 21. vijeka? Koje su realne potrebe gradova današnjice i na koji se način korištenjem iskustava prošlosti i savremenih arhitektonskih tendencija može doći do kvalitetnijih novoformiranih cjelina?
Upravna zgrada regulatorne komisije za energetiku, Trebinje © Ninoslav Ilić
Kao prvo treba odgovoriti na pitanje gdje je danas moguće pronaći tragove mediteranske matrice na čijim su se osnovama razvijali gradovi koji su vijekovima bili uzori novoformiranim naseljima. Zajednički imenitelj, ali i suštinski kulturološki diverzitet mediterana vidljiv je kroz prizmu pojedinh arapskih, turskih, balkanskih i određenih zapadno-evropskih naselja, na teritoriji tri različita kontinenta, povezana zajedničkim morem. Glavna karakteristika naselja sa jasno definisanim mediteranskim karakterom, čiji je glavni aspekt oduvijek bio konstantan i difuzan proces transformacije i antropična konstrukcija prirodne sredine, bila su okruženja nastala čovjekovim ručnim radom, čime ljudska intervencija nikada nije bila invanzivna, već formirana na način da naglasi prirodne karakteristike i intenzivira diverzitet konkretne lokacije. Iz ovoga je vidljivo da je traženje mediteranskog duha u velikim urbanim sredinama ili manjim urbanizovanim naseljima neproduktivno, već se isti treba tražiti u sredinama koje još uvijek nisu podlegle trendu globalizma koji poništava raznolikost. Paradoksalno je da su tzv. „marginalna mjesta“ ta koja danas najbolje portretišu sinhronizovanu vezu čovjeka i sredine u kojoj živi. Neophodan element za oporavljanje i korištenje resursa različitih mediteranskih pejzaža je pronalazak osnovnih karakteristika i svih pozitivnih vrijednosti koje mediteranska kultura u sebi nosi. Tek nakon što otkrijemo način na koji možemo pripisati značenje simbolima koji već postoje oko nas, a čiju smo sposobnost razumjevanja tokom razvoja tehnologija izgubili, bićemo u mogućnosti da razvijemo različite pejzaže i arhitektonsku različitost mediterana, stvarajući novu arhitekturu kao odgovor na moderan sistem potreba i vrijednosti. Ovaj sistem mora nastati na temeljima analiza i razumjevanja kulturne dinamike, kao i veze između prošlosti i sadašnjosti, značajnog detalja koji je često bio zanemaren.
Činjenica je da stvaranje arhitektonskih djela na iskustvima ranijih epoha zahtjeva intelektualni i istraživački napor, kao i inovativan pristup projektovanju. Finalni rezultat može iznjedriti arhitekturu koja će svojom osobenošću i neponovljivošću plijeniti i izdići se iznad loših i lokalno neprilagođenih primjera. Treba imati na umu da odsustvo osjećaja za kompoziciju, kao i kvalitetnog odnosa savremenog arhitektonskog jezika i tradicije koja je izvor inspiracije lako može prouzrokovati kontraproduktivan efekat i prerasti u arhitekturu kiča. Odsustvo hrabrosti u projektovanju, ali i slabašna finansijska konstrukcija koja stoji iza svega, kao rezultat ima izrazito rijedak kreativan arhitektonski izražaj ne samo na nivou grada, već i države i regije u cjelini.
Stari grad, Trebinje © Ninoslav Ilić
Činjenica je da je Trebinje danas polivalentno gradsko tkivo u svakom smislu te riječi. Trenutna praksa i realno stanje na terenu svjedoči o tome da se grad sve više okreće, za njega geografski i klimatski netipičnom, kontinentalnom karakteru, kako u arhitektonskom, tako i u urbanističkom smislu. Ubijeđen sam da nedefinisanost karaktera novih gradskih naselja, razvijanih nakon drugog svijetskog rata, pa do danas, predstavlja savršen poligon za oblikovanje objekata novog kvaliteta, koji će biti markeri savremene jedinstvenosti i upečatljive arhitekture novih gradskih naselja, koje Trebinju realno nedostaju. Stvaranje hibridnih formi, koje će biti oblikovane na pozitivnim postulatima nasljeđene graditeljske prakse, mogu izroditi nove arhitektonske volumene upečatljive arhitektonike i prepoznatljive stilske vrijednosti prilagođene konkretnoj lokaciji, mentalitetu i potrebama korisnima prostora. Najveća odgovornost za izgled i način razvoja svakog grada trebala bi da leži upravo na arhitektama, a ne na pojedinačnim interesnim grupama. Sve dok arhitekte budu činile značajnu kariku u marginalizaciji struke i sopstvenog položaja u procesu projektovanja, te se povlačili pred fenomenom „investitora“ gradiće se objekti kakvi se grade danas, upitne estetike i kvaliteta gradnje. Za gradove kakvo je Trebinje, voditi se parolama „samo nek` se nešto gradi“ ili „dobro je kakvo je moglo biti“ zna biti, a ponegdje već i jeste, pogubno i slika je i prilika izmorenog društva bez ličnog stava, te potrebe za oblikovanjem i iznošenjem istog.
Rezimirajući sve navedeno jasno je vidljivo da je arhitektonska slika Trebinja heterogenog karaktera. Miješanjem kultura miješali su se stilovi koji su oblikovali grad onakvim kakvim ga znamo danas. Na tim temeljima treba nastati savremena arhitektonska praksa koja će crpiti snagu iz svega što je vrijeme markiralo kao kvalitetno, filtrirajući ga kroz sito savremenog shvatanja arhitekture i potreba ljudi. Grad nastaje zbog čovjeka, pa bi i kvalitet i estetika trenutne, ali i buduće arhitekture trebala da bude daleko humanija nego li je danas.
| Galerija fotografija |
Datum objavljivanja: 15.03.2017.
