Autorica: Mejrema Zatrić

Rekonstruiranje jugoslovenskog intelektualnog prostora je projekat za koji je kucnuo pravi čas, u punom značenju te fraze. Ne u smislu istorije koja je “došla na red” da bude napisana jer joj amortizer proteklog vremena omogućuje zamišljenu i naivnu objektivnost. Nema objektivne istorije, odnosno, prema riječima italijanskog istoričara arhitekture Manfreda Tafurija (gdje parafrazira filozofa Massima Cacciarija), “istorijski ‘projekat’ je uvijek ‘projekat krize’”(1) u kome jezik istorije uvijek “kontaminira” jezike i tehnike koje interpretira.

Jezik naše istorije sada, u Sarajevu, na Balkanu, u Evropi, u svijetu, prednapregnutim desničarskim retorikama i gnusnim kontradikcijama izmedju smrtonosnog siromaštva i grotesknog bogatstva, inherentno je informisan kolapsom liberalnih sistema vrijednosti i ambisom koji se slijedstveno otvara. Prema analizi Georga Monbiota, nekontrolirane nepravjednosti globalne podjele rada su posljednjih godina stvorile uslove za “širenje evropskih bolesti 19 vijeka – poniženja, zavisti i osjećaja impotencije. Frustrirana očekivanja, bijes i samoprezir uslovili su podršku za pokrete tako raznovrsne kao što su ISIS, ponovni Hindu nacionalizam, uništivačka demagogija u Velikoj Britaniji, Sjedinjenim Državama, Francuskoj i Madjarskoj.”(2)

Povratak jugoslovenske arhitekture kroz skorašnji istoriografski rad mora biti tumačen kao ukorijenjen u odgovornosti lokalnih istraživača da iskoriste svoju upletenost u teksture – fizičke, arhivske, ali i figurativne – bivše Jugoslavije, kako bi kritički obnovili njen narativ za globalnu sadašnjost. Emacipatorski političko-ekonomski eksperiment Jugoslavije i njegove nesavršenosti: (ponekad klimavo) samoupravljanje, (u konačnici uništena) mikrokozmična multietničnost i (neosporno ekonomski pragmatična) antikolonijalna vanjska politika uspostavljaju strukturu velikih pitanja koja su aktualnija nego ikada, a hipoteza o postojanju “Arhitekture Jugoslavije” mora da preispituje i pozicionira arhitekturu unutar te strukture.

Juraj Neidhardt – Elementi bosanske arhitekture, studija, 1955, kolaž i tuš na papiru, 30x18cm

Izložba radnog naslova Architecture of Socialist Yugoslavia 1945-1991, koja treba biti otvorena u Muzeju moderne umjetnosti – MoMA u New Yorku u ljeto 2018. godine stvara mogućnost za prezentaciju prvog zaokruženog narativa o jugoslovenskoj arhitekturi zaista globalnoj publici. Za razliku od “pisanja istorije” u konvencionalnoj istoriografiji, izložba “prikazuje istoriju” kroz artefakte koje će urediti kustoski duo Martino Stierli – Vladimir Kulić. Za sve članove “kustoskog savjetodavnog odbora,” kojeg čini desetak istraživača rasporedjenih po prostoru bivše Jugoslavije, prva faza saradnje na pripremi izložbe podrazumijevala je nominovanje autora, projekata i tema koji bi mogli informirati njenu strukturu. Sasvim novi izazov je, medjutim, bio pronaći artefakte kojima bi ovi činioci narativa bili predstavljeni. Moje sopstveno iskustvo u radu na “iskopavanju” materijalne zaostavštine arhitektonskog projektovanja u socijalističkoj Bosni i Hercegovini obilježeno je povremenim velikim pronalascima ali i čestim velikim razočarenjima. Uspostavljeni princip kustoskog tima da na izložbi predstavi isključivo originalne artefakte – crteže i modele izradjene u periodu 1945-1990(3) – skrenuo je pažnju na odsudni značaj arhivske kulture u ovakvim projektima. Kombinacija ratnog i tranzicijskog uništavanja ima za rezultat gotovo potpuno nepostojanje arhitektonskih arhiva u Sarajevu.(4) U ovakvoj situaciji, sklonost pojedinih autora ka čuvanju radnog materijala predupredjuje tragediju kojom prijeti institucionalna nemarnost.

Zlatko Ugljen – Planinarski dom Bobovac na Bobovcu kod Kraljeve Sutjeske, fasada, 1968, tuš i letraton na papiru, 70x50cm

Neprocijenjivo iskustvo otvaranja “kovčega sa crtežima” arhitekta Ivana Štrausa – poslije mjeseci neizvjesnosti o njihovom postojanju i meditacija o jugoslovenskoj arhitekturi na kojima mu ne mogu dovoljno zahvaliti – kao i iskustvo prvog neposrednog vidjenja (čak držanja u rukama) velikih crteža remek-djela arhitekta Zlatka Ugljena ostavila su me u uvjerenju o snazi istorijsko-autorskog prisustva koje je Walter Benjamin nastojao da opiše kao “čudnovatu mrežu prostora i vremena.”(5)

Ova snaga se može osjetiti čak i u takvim tehnički medijatiziranim primjerima kakve su rukom sjenčene ozalid kopije fasada ili tuširane osnove koje u sitnim detaljima – načinima crtanja – otkrivaju manir autora. Medjutim posmatranje ovih elemenata projektne dokumentacije kao istorijskih atefakata podrazumijeva pažljivo gledanje koje prevazilazi interes za tehnološku i umjetničku vrijednost stvari. Zapisi i skice na marginama, mrlje, prevoji i ostaci ljepila su tragovi jedne arhivske istorije koja je beznadežno isprepletena sa istorijom društva, zemlje i svijeta.

Ivan Štraus – Hotel Holiday Inn, Sarajevo, perspektiva, 1980, tuš i letraton na pausu, 100x50cm

Teško da postoji uvjerljivije svjedočanstvo o napetosti tog preplitanja od akcije spašavanja arhiva Juraja Neidhardta u februaru 1996. godine, kada je Tatjana Neidhardt u pratnji stranih novinara prenijela jedan mali dio privatne dokumentacije svoga oca preko linije razgraničenja. Toj brizi za arhiv dugujemo danas mogućnost neposrednog uvida u proces proizvodnje ideja jednog od najkompleksnijih jugoslovenskih arhitekata. Knjiga Arhitektura Bosne i put u savremeno sada može da stoji u centru malenih crteža koje je Neidhardt pripremio, sasvim strateški, kao integralni dio cjelokupnog argumenta knjige. Čak i one medju skicama koje nisu veće od centimetra u prečniku uvuku posmatrača u “mrežu prostora i vremena” usred koje se otvara, prema riječima Benjamina, “jedinstvena distanca,” koliko god da je artefakt zapravo fizički blizu.(6)Ta distanca, kao što su njegovi komentatori elokventno primijetili,(7) ukazuje na režim kontemplacije koji nam nije dostupan usred svakidašnjih prizora i koji otvara mogućnost da, usred “zurenja artefakta nazad u nas,”(8) ostvarimo nove projekcije prošlog i budućeg.

Juraj Neidhardt – Idejna postavka za Turističko naselje Vranjača, pored Sarajeva, skica-studija, 1967, tuš na pausu, 30x22cm

Logističke moći Muzeja moderne umjetnosti po prvi put će stvoriti uslove za simultani doživljaj takvih “polja naboja” koja okružuju vrhunske crteže i modele jugoslovenskih arhitekata. Sekvencioniranje “rukopisa” Ugljena i Ravnikara, Mutnjakovića i Mitrovića, Konstatinova, Richtera, Štrausa i mnogih drugih autora unutar izložbene strukture (i njoj komplementarnog teorijskog okvira) koju će obezbijediti kustosi neizbježno će stvoriti mrežu vrijeme-prostora unutar koje su i prošlost i budućnost snažno implicirane. Cjelina je puno više od sume svojih dijelova i, kakva god da je “optika” kroz koju vidimo arhitekturu Jugoslavije cjelinom, njeni nagovještaji postoje u svim njenim gradovima.

Paradigma jugoslovenske arhitekture, bila ona stvarna ili zamišljena, naslućuje se u heterotopijskim (9) iskustvima kojima je pouzdan okidač sudar tijela sa materijalnostima njenih arhitektura. Ne toliko izgledi ovih zgrada, koji su uz manje ili više trenja, utonuli u nove urbane pejzaže diktirane sistemima vrijednosti ekonomije iskustva (ili u njihov zakulisni haos), već njihova topologija i djelovanje na cjelokupni senzorijum obuhvaćenog tijela predočava obrise te paradigme. Dodir besprijekornih spojeva na detaljima Filozofskog fakulteta, učitiva tehnološka odvažnost Elektroprivrede, pomirenost svjetovne topline i neizvjesnosti uzvišenosti usred kompleksne plastike Bijele džamije, mirisi materijala i rastrošna darežljivost “razvučenog” prostora Skenderije, umirujuća solidnost jasnog konstruktivnog “stajanja” Zetre – sve ove i mnoštvo drugih impresija komuniciraju jednu arhitektonsku kulturu koje više nema.

Ta kultura stoji u nejasnoj ali neospornoj vezi sa širim kulturnim prostorom Jugoslavije tj. prostorom mogućnosti za kulturnu proizvodnju koji se mora posmatrati u kontekstu njenih općih proizvodnih i distribucijskih odnosa. Čuvanje artefakta (zgrade i crteža), gradjenje arhiva i njegovo stalno restruktuiranje i preispitivanje (besramno informirano vjerom u istorijsku vrijednost jugoslovenskog drušvenog eksperimenta) je minimum koji dugujemo izuzetnim dostignućima arhitekture Jugoslavije.  

Ivan Štraus – Poslovno-tehnička zgrada Elektroprivreda BH, Sarajevo, Presjek, 1978, tuš i letraton na pausu, 75x38cm

Vladimir Kulić: Izložena arhitektura i njen kvalitet najbolji su protuotrov za stereotipe

Intervju: Mejrema Zatrić

M.Z.: Iako knjiga Modernism in Between (kao i projekt koji joj je prethodio, Unfinished Modernisations) ne pravi sveobuhvatan uvid, ipak nastoji da na svoj način opiše jugoslovensku arhitektonsku produkciju. Na osnovu ovih prethodnih istražvanja, smatraš li da postoji paradigma jugoslovenske arhitekture, tj. šta je “jugoslovensko” u jugoslovenskoj arhitekturi?

Ne mislim da postoji neka tajna „esencija“ jugoslovenske arhitekture, kao što je, uostalom, i svaka druga nacionalna arhitektura uvijek i neizbježno daleko heterogenija nego što je prikazuju kritičke ili istorijske reprezentacije. Meni je možda najzanimljivija upravo heterogenost arhitektonskih tradicija, poetika i škola koje su se formirale na tlu Jugoslavije. Za ilustraciju dovoljno je samo usporediti koliko su idiosinkratične i međusobno različite bile vodeće ličnosti jugoslovenske arhitekture, ne samo između republika, nego i unutar njih; da pomenem samo neke od najaktivnijih: Neidhardt, Ugljen i Štraus u Bosni i Hercegovini, Ravnikar, Mihelič i Marko Mušič u Sloveniji, Richter, Magaš i Vitić u Hrvatskoj, Dobrović, Bogdanović i Mitrović u Srbiji, Konstantinov i Konstaninovski u Makedoniji, Kana Radević u Crnoj Gori. Na izvjestan se način na relativno malom geografskom prostoru Jugoslavije stekla gotovo nevjerovatna količina raznorodnog arhitektonskog mišljenja, što je samo po sebi jedinstveno i jako zanimljivo. No, baš je ta heterogenost prirodni proizvod poslijeratne Jugoslavije, koja je bila formirana kao multietnička federacija. Ono što jugoslovensku arhitekturu čini jugoslovenskom jesu najprije zajednički uslovi i mehanizmi pod kojima je ona nastala, dakle, cjelokupni projekt socijalističke modernizacije društva, koji je uključivao organizaciju arhitektonske profesije, sistem finansiranja izgradnje, specifične odnose sa spoljnim svijetom i tako dalje. Ispod fizičke pojavnosti građevina, koja se nedvojbeno razlikuje, postoji ta zajednička društveno-istorijska infrastruktura koja ih je proizvela i koja opstaje u njihovom genetskom kodu. Tu mislim, prije svega, na to da je svrha postojanja arhitekture bila usmjerena prema dobrobiti zajednice, što je u direktnoj suprotnosti s današnjom gotovo apsolutnom dominacijom privatnog interesa, kome je podređena čak i država. Ne smije se zaboraviti ni činjenica da su tokom čitavog perioda socijalizma postojale manje ili više intenzivne arhitektonske veze među republikama, da su najvažniji zadaci išli na savezne konkurse, da je postojalo zajedničko profesionalno udruženje i da su publikacije bile distribuirane širom zemlje. Ponovo kao ilustracija: Skoplje je danas nemoguće zamisliti bez zgrade Opere slovenačkog Biroa 71, Sarajevo bez Magaševog i Šmidihenovog Muzeja revolucije, beogradski aerodrom bez Štrausovog Muzeja vazduhoplovstva, Prištinu bez Mutnjakovićeve biblioteke, Kolašin bez Mušičevog Doma revolucije, Mostar bez Bogdanovićevog groblja, ili Split bez urbanizma drugog značajnog Mušiča, Brace.

M.Z.: Šta kategorija “modernizam” može učiniti za istoriografiju jugoslovenske arhitekture? Obzirom da se ova sveobuhvatna izložba uobličava za Muzej moderne umjetnosti (MoMA), da li medju artefaktima nailaze produkti načina razmišljanja i projektnih strategija koji se ne mogu nazvati “modernima” i da li je ovo nekada kriterijum za izbor?

„Modernizam“ je, čini mi se, već prilično izlizan termin koji ima nekoliko suštinski različitih značenja, ali se u svakodnevnoj upotrebi, čak i među stručnjacima, obično reducira na stilsku kategoriju. Što duže predajem, to sve manje vjerujem u operativnu vrijednost takvih ustaljenih etiketa, jer su ne samo neprecizne, već često zamagljuju kompleksnu prirodu arhitekture. Kako je moja prijateljica Juliana Maxim dobro primjetila u prikazu knjige Modernism In-Between, termin modernizam danas se primjenjuje na toliko različitih pojava da je počeo da podsjeća na onu najveću matrjošku u koju stanu jedna u drugoj sve manje. Čitav region nekadašnje Jugoslavije nepovratno je moderniziran upravo u doba socijalizma, tako da, na neki način, sve što je od tada građeno po svom društvenom sadržaju, tehnologiji, profesionalnoj organizaciji, itd., spada u domen moderne arhitekture, čak i ako je bilo estetski retrogradno. Zato u radu na izložbi pokušavamo da uvedemo neke nove kategorije, koje nisu nužno stilske. Jedna od njih je, recimo, „konstruktivni ekspresionizam”, tehnološko-estetski termin kojim opisujemo onaj karakteristični „ukus za konstrukciju” (kako je to kolega Luka Skansi ubjedljivo označio) koji se raširio Jugoslavijom od šezdesetih godina. Upravo su neke od Štrausovih građevina, poput Elektroprivrede ili Muzeja avijacije, dobri primjeri konstruktivnog ekspresionizma. Na izložbi ćemo takođe naglasiti i druge ne-stilske kategorije, recimo, društvenu ulogu arhitekture, koju ćemo pokazati kroz ono što se nekada zvalo „objekti društvenog standarda“, a što je, uz masovnu stanogradnju, možda najkonkretnija manifestacija socijalizma u arhitekturi.

M.Z.: Smatraš li da je za adekvatno razumijevanje jugoslovenske arhitekture potrebno poznavanje političko-ekonomske specifičnosti Jugoslavije? Kako će američka i globalna publika steći ovo “obrazovanje” i koje su prednosti doživljaja arhitektonske forme sa i bez njega?

Ja sam istoričar arhitekture i ja po svojoj profesionalnoj konstituciji ne mogu odvojiti građevine od društvenih, političkih, kulturnih, ekonomskih i drugih okolnosti koje su ih oblikovale. Od početka smo odlučili da te okolnosti nećemo zanemariti. Naravno, jedan od najvećih izazova leži u tome što je čak i obrazovanoj američkoj publici Jugoslavija gotovo u potpunosti terra incognita, tako da neće biti jednostavno skicirati širi kontekst bez skretanja pažnje sa same arhitekture. Za sada je ideja da kontekst obradimo „impresionistički“, pomoću autentičnog filmskog materijala, ali na tome tek treba da radimo. Još jedan problem je to da nam nad glavom visi čitav niz duboko uvriježenih stereotipa o socijalizmu, Istočnoj Evropi, Balkanu itd. U takvim uslovima svaka riječ se mjeri, tako da će nam biti potrebna izuzetna pažnja da nehotično ne izazovemo neko pogrešno negativno tumačenje ili da, s druge strane, publika ne stekne utisak da nekritički uljepšavamo istorijsku stvarnost. No, mislim da će sama izložena arhitektura i njen kvalitet biti najbolji protivotrov za te stereotipe.

 M.Z.: Ti si jedan od pionira jugoslovenske arhitektonske istoriografije, za koju si pokazao zanimanje u vrijeme kada je politička klima u regionu bila takva da je ta istorija morala imati oficijelni status siročeta koje niko nije htio, a alternativni odgovor još uvijek nije bio struktuiran. Zašto si se tada opredijelio za jugoslovensku arhitekturu? Na kojim ostalim projektima sada radiš i šta je rad na izložbi doprinio tvom ličnom istraživačkom radu? 

Diplomirao sam u Beogradu usred ratova devedesetih godina, kada nije bilo neke velike prilike za projektnu praksu, a nikada nisam imao naročitu želju da radim za novu političko-ekonomsku elitu. U isto vrijeme događalo se radikalno preoznačavanje grada, kao i revidiranje istoriografije moderne arhitekture i njeno upisivanje u nacionalne mitologije novonastalih država, što je samo po sebi prestavljalo beskrajno zanimljivu pojavu za promatranje i analizu, pojavu koja je proizvela nevjerovatnu količinu paradoksalnih situacija o kojima sam prvobitno dosta pisao. To je bilo prvo što me je privuklo istraživanju arhitekture socijalističkog perioda. Cijela Jugoslavija mi je od početka bila jedini okvir koji me je zanimao, tada možda više iz emotivnih razloga nego što sam to mogao racionalno objasniti. Tek nakon sam otišao na doktorat u Ameriku 2001. godine zbog geografske distance sam počeo polako da shvatam i koliko je arhitektura koju sam odabrao kao temu zanimljiva i vrijedna, ne samo kao društveni fenomen i kao hladnoratovski kuriozum, već i zbog svog čisto arhitektonskog kvaliteta. Trebalo mi je dosta vremena da se oslobodim naših endemskih kompleksa, možda najviše one shizofrenične kombinacije kompleksa više i niže vrijednosti, po kojoj je sve „naše“ ili najbolje ili najgore na svijetu, a često i jedno i drugo istovremeno. Govoreći danas s geografske i hronološke distance, znam da ni jedno ni drugo nije istina, ali takođe mogu da procjenim da, u poređenju s drugim sredinama i ne samo s Istočnom Evropom, među onim što je sagrađeno u Jugoslaviji poslije Drugog svjetskog rata ima dosta izvanredno vrijedne, originalne i internacionalno relevantne arhitekture. No, istovremeno sam naučio koliko je teško probiti ustaljene „kanone“ istorije arhitekture i internacionalnoj publici, naročito na Zapadu, predstaviti nešto novo i nepoznato. Da mi je neko prije samo dvije godine rekao da će MoMA biti zainteresovana da priredi izložbu na temu arhitekture socijalističke Jugoslavije, vjerovatno bih rekao toj osobi da me ne pravi ludim. Utoliko je ova izložba ne samo pomalo nevjerovatna prilika, nego i velika odgovornost. Zbog nje su sada na izvjesno vrijeme odloženi neki drugi moji dugoročni projekti. Jedan je knjiga o arhitekturi i geopolitici u Hladnom ratu kroz prizmu nesvrstane Jugoslavije, na kojoj radim već jako dugo. Drugi projekt je kritička biografija Bogdana Bogdanovića, koja će protumačiti njegov rad kroz prizmu intelektualnih tokova dvadesetog stoljeća i pri tome ga približiti i čitaocima na engleskom govornom području. Trenutno je najbliža realizaciji zbirka eseja koju uređujem na temu postmodernizma u arhitekturi nekadašnjeg „socijalističkog svijeta“, i u njoj će biti obuhvaćena ne samo Istočna Evropa, već i Srednja Azija, Kina i Kuba. Na njoj sarađujem s velikim brojem kolega s raznih strana svijeta, ali i iz našeg regiona, a namjera nam je da otvorimo i problematiziramo jednu mahom nepoznatu temu i da dodamo još nekoliko kockica u veliki mozaik istorije arhitekture.

Ivan Štraus – Muzej avijacije, Beograd, presjek, 1969, tuš i letraton na pausu, 77x36cm

Martino Stierli: Jugoslovenska poslijeratna arhitektonska proizvodnja i inovacija nisu bili periferni u odnosu na “moderni projekat” već u njegovoj samoj srži

Intervju: Mejrema Zatrić

M.Z.: Zauzeo si poziciju glavnog kustosa za arhitekturu i dizajn u MoMA u martu 2015. godine. Iako si učestvovao u drugim projektima, Arhitektura Socijalističke Jugoslavije je prvi projekt izložbe koji je u potpunosti tvoj. Kakav je interes jugoslovenska arhitektura ima za tebe i zašto pokazati jugoslovensku arhitekturu u MoMA, sada?

Departman za arhitekturu i dizajn u Muzeju moderne umjetnosti je igrao ključnu ulogu u uobličavanju “oficijelne” istorije moderne arhitekture; ali ova istorija je bila usredsredjena na Zapadnu Evropu i Sjevernu Ameriku. Jedan od ciljeva moje nove uloge u MoMA je da kritički revidiram ovu istoriografiju i da razmotrim teme i geografije koje su imale tendeciju da budu previdjene i nedovoljno predstavljene, medju njima arhitektura Istočne Evrope i, naročito, Jugoslavije. I pored svog sociološkog, političkog, tehnološkog i estetskog značaja, moderna arhitektura bivše Jugoslavije je malo poznata američkoj publici, i cilj ove velike izložbe je da to promijeni. Naročito sam zainteresovan za istraživanje Jugoslavije kao produktivnog polja za arhitektonske eksperimente i za ulogu koju je arhitektura igrala u gradjenju novog modernog društva u skladu sa socijalističkom ideologijom. Nadalje, takodje sam veoma zainteresovan za ulogu Jugoslavije u Pokretu nesvrstanih i posljedice te uloge za arhitektonsku kulturu – aspekt koji je i dalje nedovoljno shvaćen i treba se dalje istražiti.

M.Z.: U protekloj godini preduzeo si obimnu i stratešku “arhitektonsku” turu širom Jugoslavije koju ste Vladimir i ti prethodno pažljivo uobličili uz pomoć kustoskog savjetodavnog odbora – koji su bili vrhunci tvojih susreta sa materijalnošću zgrada koje si prethodno poznavao samo preko slika?

Bilo je puno vrhunaca i otkrića koje bi bilo teško nabrojati – od najznačajnijih primjera slovenačke arhitekture majstora poput Edvarda Ravnikara i Milana Miheliča do zadivljujuće lijepe i poetične Bijele džamije u Visokom Zlatka Ugljena i impresivnih i inovativnih stambenih blokova Novog Beograda. Ono što mi je možda ipak bilo najvrijednije su mnogi susreti sa arhitektima koji su igrali odlučujuću ulogu u uobličavanju moderne arhitekture u Jugoslaviji. Bila je privilegija imati priliku za ovu neposrednu razmjenu.

M.Z.: Nedavno si održao predavanje na Arhitektonskom fakultetu MIT-a o razvoju rada na pripremi izložbe koje si naslovio Izvještavanje sa periferije. Obzirom na geografsku i istorijsku “perifernost” Jugoslavije u odnosu na svijet Zapada, da li ti se njena arhitektura učinila manje ili više specifičnom nego što si očekivao?

Istina je da su Jugoslavija, Balkan i Istočna Evropa uglavnom imali istorijsku tendenciju da budu vidjeni kao periferni iz perspektive Zapadnog svijeta, i da je ova percepcija možda bila čak pogoršana u periodu Hladnog rata. Ipak, jedna od ključnih premisa za naš projekat izložbe je da Jugoslovenska poslijeratna arhitektonska proizvodnja i inovacija nisu bili periferni u odnosu na “moderni projekat” već u njegovoj samoj srži. Socijalistička Jugoslavija pruža uzornu studiju slučaja  za razumijevanje kako je moderna arhitektura bila upotrijebljena kao primarni alat za modernizaciju i urbanizaciju pretežno prije-industrijskog društva, i kako je arhitektura služila kao simbol i agent progesa i “modernizacije.” Štaviše, zbog specifične organizacije rada u arhitektonskoj profesiji u okviru “samoupravljanja,” sistem je proizvodio izvjestan “višak” sa velikim brojem strukturno inovativnih ili čak vizonarskih projekata, bez obzira na to da li su bili izvedeni ili ne. 

M.Z.: U procesu prikupljanja materijala za izložbu bili ste odlučni u zahtjevu za originalne crteže, dok ste odbijali skenove, fotografije ili bilo koje druge reprodukcije crteža. Zašto su originalni crteži koji su bili bukvalno dotaknuti od strane arhitekata tako važni za ovakvu izložbu?

Naravno da će izložba pored originalnih crteža uključivati monoštvo reprezentacijskih medija:  fotografije (istorijske i savremene), filmske snimke, modele, itd. I pored toga, mi zaista jesmo zahtijevali originalni materijal. Sa jedne strane, ovo je u skladu sa konvencijama i očekivanjima muzeja umjetnosti – kakav je MoMA – u kojima su inovativni radovi istaknutih autora iz svih umjetničkih polja naglašeni i možda donekle čak fetišizirani. S druge strane, kao kustos i istoričar, ja sam uvjeren da originalni crteži imaju, ne samo auru kroz neposrednost traga crtača; već da isto tako sadrže veliku količinu dodatnih informacija koje se izgube u reprodukciji. Štaviše, koristeći originalni materijal (u često kritičnom stanju) takodje skrećemo pažnju na status arhiva i ugroženost materijalne kulture.

M.Z. Tvoj prethodni rad se fokusirao na arhitekturu i medije, a detaljno si razmatrao proizvodnju knjige Učiti od Las Vegasa i njen odnos prema arhitektonskom i urbanističkom diskursu 1960-ih godina. Da li si za vrijeme pripreme izložbe Arhitektura Socijalističke Jugoslavije naišao na materjal koji bi mogao ponuditi novu, korisnu perspektivu tvojim postojećim istraživačkim interesovanjima i kako je susret sa jugoslovenskom arhitekturom generalno utjecao na tvoje istraživačke interese i agendu?

Razmišljao sam o knjizi Učiti od Las Vegasa i o medijatizaciji arhitekture i grada generalno već duže vrijeme tako da sam u svojoj prvoj izložbi i straživačkom projektu u MoMA želio da uradim nešto sasvim različito i možda čak neočekivano. Moji trenutni istraživački interesi prilično odgovaraju mom radu na ovom projektu izložbe – to je na kraju krajeva ono za šta sam se trenutno odlučio. I pored toga, veliki dio materijala na koji smo naišli ili čak otkrili za naš projekat izložbe bi odgovarao mojim ranijim interesima vezanim za arhitektonsku reprezentaciju i interakciju izmedju slike i prostora. Tako se na izvjestan način otkrije poslije nekog vremena da čak i naizgled najrazličitije teme nešto dijele. Kustos arhitekture se uvijek bavi slikom arhitekture i arhitektonskim reprezentacijama. Osim u vrlo rijetkim slučajevima, ne možemo predstavljati arhitektonske objekte u našim galerijama drugačije osim kroz raznovrsnost vizualnih medija.

Zlatko Ugljen – Šerefudin Bijela džamija, Visoko, zapadna fasada, 1969, suhi pastel na ozalid kopiji, 60x50cm

(1) Tafuri, Manfredo. “Introduction: The ‘Historical project,'” u Sphere and the Labyrinth. Avant-Gardes and Architecture from Piranesi to the 1970s, Manfredo Tafuri, 1-21. Cambridge, Massachusetts: The MIT Press, 1987, 3.

(2) Monbiot, George. “The Fortifying Commons.” Posljednje pregledano 15. decembra 2016. http://www.monbiot.com/2016/12/15/the-fortifying-commons/

(3) U izuzetnim slučajevima (izuzetno značajni projekti čija originalna dokumentacija nije sačuvana) prihvatane su ozalid kopije originalnih crteža

(4)Arhiv Instituta za arhitekturu, urbanizam i prostorno planiranje Arhitektonskog fakulteta i arhivi ugašenih projektnih organizacija i preduzeća nestali su bez traga, dok su arhivi urbanističkih službi općina u stanju sirove, neobradjene gradje i time nepristupačni.

(5)Benjamin, Walter. “A Short History of Photography,” u Walter Benjamin. Selected Writings, Volume 2. Part 2. 1931-1934, u ed Michael W. Jennings et al., 507-530. Cambridge Massachusetts: The Belknap Press of Harvard University Press, 2005, 518.

(6)Benjamin, op cit.

(7)Na primjer: Hansen, Miriam B. “Benjamin's Aura.” Critical Inquiry 34 (2008): 336-375, 355.

(8)Benjamin koristi sugestivnu ideju o mogućnosti artefakta da uzvrati pogled posmatraču kako bi opisao auru originalnog autorskog rada: nezamjenjivo prisustvo koje se ne može reproducirati; medijum koji povezuje subjekt i object; način percepcije u kome se mješaju prošlo, sadašnje i buduće. 

(9) Foucault, Michel. “Of Other Spaces: Utopias and Heterotopias,” Diacritics 16, no. 1 (1986): 22–27.

Datum objavljivanja: 25.01.2017.